Tag Archives: fiction Hiligaynon

Priso

Ni Stalingrad Samulde Dollosa
Sugilanon

Para kay Jona, mga salsalon nga ginabangkaw sang panganod ang ulan.

Apat na ka adlaw nga ginapriso sang kilat kag daguob si Jona sa sulod sang ila panimalay. Waay untat ang pagdalhay sang nagabagunos nga ulan halin sa tarog. Ginakamras sang kaakig sang panahon ang ila atop, kag napuno na sang pakris ang dahon sang ila kapayas sa katalum sang kuko sang hangin. Luyag man nya nga mahanaw ang kadulum sang kahawaan, waay sya sang ikasarang. Bungul man gani ang langit sa iya mga pangamuyo. Para sa iya, ginadamuhalan sya sang Ginoo. Kon san-o pa nya kinahanglan makagwa, didto pa nagpinangihi ang ginabusisaw nga mga anghel.

Bilog nga adlaw nagahigda lang si Jona. Ginaisip nya ang mga nagtalang nga wisik sang ulan sa bintana sang iya kwarto. Sang nagkusog pa ang bundak, pila ka beses sya nga naurungan. Madalum ang iya ginahunahuna. Ginhimashimas nya ang iya tiyan. Ginkumus, gintum-ok. Naurungan sya liwat. Nagtulo ang iya luha. Nagtulukanay sila sang kahawaan pinaagi sa bintana. Nagbangon si Jona, nagginhawa sang madalum, kag dayon nga naglumpatlumpat—una sa katre, dayon sa salug. Halin sa makabulungul nga waras sang ulan, nabaylohan sang tyabaw ang kwarto. Nagpaindisanay ang kagahud. Napanas sang mga luha ang kaligdong sang iya panghunahuna.

Sang ginkapoy, ang tyabaw nangin pisngo. Apang ang ulan waay sang pagbag-o. Itum gihapon ang panganod. Ginhalad liwat sang babae ang iya nga lawas sa katre. Daw balyena nga ginhumlad ang kapay sa kahumok sang balud. Nagpiyong. Nangamuyo.

“Kon tani, Ginoo,” hutik ni Jona sa hangin, “magsilak na ang adlaw para mapahulug ko na ining sapat nga ni. Sala ini, sala gid!” Sa tion nga ato, luyag gid ni Jona nga pamatian na sya sang Ginoo. Apang antes pa nya nasambit ang tampad nga “Amen,” hinali lima ka kilat ang ginbuy-an sang palad sang labaw nga Makagagahum. Ang duag sang atmospera daw nagapirawpiraw nga bombilya sang bangka sa tunga sang lawud—makahaladlok! Sa tion nga ato, una nga beses nabatian ni Jona ang tingog sang Diyos: “Indi ulan ang dapat maghulaw kundi ang imo kabuang. Priso ka sang imo hinimoan, gani kinahanglan mo ina nga batonon!”

Naghambal pa ang Ginoo nga untatan na nya pagkasunod nga adlaw ang bagyo, pero sa tion nga maggawas si Jona sa pwertahan para magpahulug, butangan nya sang kaugalingon nga gal-um ang ulo sang babae kag kada oras nya nga boboan sang tubi halin sa luha sang anghel nga iya uyangan.

Advertisement

Tiktik sa Atop

Ni Steve Kierr Sajorga
Sugilanon

“Nabatian mo tong hambal ni Inday Celia? May tiktik daw sa barangay nila.”

Nakakadlaw ko sa akon isip sang nabatian ko ang tsismis sang duwa ka baye. Luwas sa ila ginhambal, ang karadlawan pa gid kay gatsismis sila nga isa ka dupa ang distansya sa kada isa. Kinahanglan na abi subong nga may social distancing kay may galapta nga virus. Budlay mabal-an kung sin-o na ang mga nalatnan sang panulay nga sakit. Gasuksok gid gani ako sang face mask para proteksyon.

“Ledesma, ya,” siling ko sa drayber sang traysikel. Nagpahatud ko sa amon balay dala akon mga ginpangbakal sa Fit Mart. Naghanda na gid ako sang mga grocery kay basin mag-lockdown don ang Tacurong paryas sa Davao. Pag-abot ko sa balay, nagluto dayon ako sang amon panihapon.

Alas-otso na sang gab-i sang nakauli ang akon bana, sikyu sa isa ka bangko. Nagpanihapon kami upod ang mga dungol nga duwa namon ka bata. Pagkatapos, naglantaw TV akon bana. Ako nagkapot sang selpon kag nag-Facebook.

“Gang, may tiktik kuno nga galagaw sa pihak barangay.”

Nakibut ako kay gulpi lang naghambal akon bana. “Kabati don ko sato, gang,” sabat ko. “Pati ka timo to. Di tana tuod nang mga tiktik.” Karadlawan man tana ning akon bana. Sikyu pero nahadluk sa mga tiktik.

Nagsige lang ko scroll asta may post nga nakadakup sang akon mata: “Nagguwa ang mga tawo sa ila balay kay may ara daw tiktik. COVID ka lang, may tiktik sa amon barangay.”

Lantawon ko na daad ang video sang may gahud ko nga nabatian halin sa amon atop. Nabuy-an ko akon selpon. Nagdasig ang pitik sang akon kasingkasing. Pati akon bana natingala man. Nasundan pa gid ang gahud. Daw may galakatlakat sa ibabaw sang amon atop.

Ang akon bana nagkuha sang binangon kag flashlight kag nagguwa. Ginlaktan nya ang ginhalinan sang gahud. Nagsunod ko sa iya. Ang akon kakulba kay naglapta na sa akon lawas. Gipasiga nya ang flashlight kag gintoon sa duha ka anino sa amon atop. Nagpiyong ako kay gapanghanduraw don ako sang pirti kalaw-ay nga itsura sang tiktik.

“Pasensya, mam kag ser.”

Ginbuksan ko akon mga mata, kag nakita ko ang isa ka soltero nga gahigda sa amon atop. Tapad nya ang isa ka mal-am nga baye, daw iya iloy.

“Waay lang gid sang matulugan, ser,” dugang sang soltero. “Waay kami sang balay nga amon. Indi na abi kami pwede magpakita sa kalsada amo ni nga oras kay gapangdakup na ya tanod.”

Lanahan

Ni Alvin Larida

(Ang una nga bersyon sang sugilanon nga ini nangin finalist sa isa ka short story contest nga ginhiwat sang writers’ organization sa South Cotabato sang 2019 T’nalak Festival.)

Gapalamalhas nga nagatiyabaw si Emilda bitbit ang duha ka bulan nga lapsag samtang ginalagas siya sang wasay sang iya bana, nga nagabaga ang mata sa kaakig. “Malooy ka, Lando,” hambal ni Emilda. “Indi pag-umida ang aton anak!”

Sang maabot siya sang iya bana, hinali siya sini gingan-it kag ginhan-usan sang wasay ang iya tuo nga kamot. Nagsulumpit ang dugo. Nagligid ang bata kag napaligoan sang dugo sang iya iloy. Nakahapa si Emilda sa kangotngot nga iya naagum. Diri nakatiempo si Lando sang han-us sang wasay sa likod sang asawa sini.

Wala na gid nakapalagyo si Emilda. Wala nag-untat sa pagbunal si Lando sa likod kag ulo sang asawa. Nagasagol ang dugo kag balhas ni Lando sa tion nga ibakol niya ang wasay sa mabaskog kag nagalagamak nga tul-an. Naumpawan lang siya sang maghibi ang lapsag. Sa kahadlok, nagdalagan siya palayo sa gintaboan sang krimen.

Sa indi madugay, nanawag si Pasing, iloy ni Lando, sa diutay nga puloy-an sang pamilya. Nagtalamos sang laway kag luha ang mal-am sang makita niya nga nagapaligo sa dugo kag may dalagko nga pilas ang iya umagad. “Emilda, sin-o ang nagbuhat sini sa imo?” matagsing nga tiyabaw sang mal-am, kag nagsungaw ang pagpanangis sa iya baba.

Ginkuha ni Pasing ang lapsag nga nagahibi kag nagalutik sa dugo sang iya iloy. May nabatian siya nga nagakumod sa puno sang paho sa bangi sang dalapugan. “Ano ayhan ato?” Nagsulod siya sa banggirahan kag nagsid-ing sa siklat sang dalapugan. Nakasiyagit siya sa iya nakita. “Lando!”

Nagakudog kag nagapaligo sa dugo si Lando samtang may bitbit nga wasay. “Nay, malooy ka,” hambal sini kay Pasing. “Indi ko hungod nga patyon ang akon asawa. Palangga ko si Emilda, Nay!”

Nagpalapit si Lando sa iloy. “Nay, batona ini.” Gindaho sini ang lanahan nga may nakapiod nga libreta. “Patya na lang ko, Nay. Indi na ko kasarang.”

Nagdalagan palayo si Pasing sang tuman ka paspas samtang bitbit ang lapsag. “Tabang! Tabang! Tabang!”

Nagkurog liwat si Lando kag nagbaga ang mata. Ginsunod niya si Pasing. Nagdalagan siya kag ginpungkoy ini sang wasay. Naigo sang pakol sang wasay ang likod sang mal-am, kag nadasma ini, parehas sang natabo kay Emilda kagaina, pero wala sini nabuy-an o naipit ang lapsag.

Ginpulot ni Lando ang wasay kag ginhan-us ini sa iloy, apan bag-o ini magtupa, naunahan ini sang sunod-sunod nga lupok sang pusil. Natumba si Lando.

“Ne Pasing, dalagan na!” singgit ni Mandoy, manghod ni Pasing.

Nagbangon si Pasing nga ginasipit gihapon ang lapsag kag nagdalagan nga wala balibalikid. Nanago siya sa idalom sang punoan sang saging. Nagwawaw ang lapsag, kag nakabati liwat si Pasing sang duwa ka lupok.

Sa ginahigdaan ni Lando, nagtulo ang luha sini kag naghambal, “Human na ang lanahan.”

Ginhunos ni Pasing ang lampin sang bata para ikudong sa iya ulo. Nakibot siya sang makapkapan niya ang lanahan kag libreta nga ginduhol sa iya ni Lando. “Ginoo ko, ano ining gindaho sa akon ni Lando?” Nagakudog nga naglakat siya pakadto sa iya puluy-an.

Pagligad sang pipila ka minutos, nagpalapit si Mandoy sa balay ni Pasing, bitbit ang wasay nga gingamit ni Lando. “Ne Pasing, si Mandoy ini,” tugda ni Mandoy nga nagahapohapo. “Palihog abrihi ang puertahan!” Gin-abrihan man dayon sang mal-am ang puertahan, kag namangkot ini kung kumusta na ang kahimtangan ni Lando kag ni Emilda. “Wala na sila, Ne!” nagamihamiha nga tugda ni Lando.

Nagtiyabaw si Pasing. Daw indi siya makakuha sang hangin sa iya pagwawaw. “Mandoy, buligi ako. Ngaa may lanahan kag libreta si Lando nga gindaho sa akon? Diin ini ginkuha sang imo hinablos?”

Diri nagluhod na si Mandoy sa atubang sang iya magulang. “Patawara ako, Ne. Ako ang nagkumbinsi kay Lando nga magtuon sang nasambit nga lanahan. Wala ako kabalo nga mali gali ang paggamit niya sa sagrado nga palangadion.”

“Kasan-o ini natabo? Ngaa?”

“Sang nagligad semana, nagpalapit si Lando sa akon. Luyag niya daw mahibaloan ang sekreto nga ginatago ni Emilda sa iya.”

“Ha? Sekreto? Galibog ang ulo ko, Mandoy.”

“Namuno sa akon ni Lando, Ne, nga pirmi kuno gab-i mag-uli si Emilda, kag may ginalikom ini sa iya. Gani, gintagaan ko siya sang lanahan—atong akon bulong sang una.”

“Ginoo ko, kabuot sang akon nga agot. Wala man gani ini kamuno sang problema niya sa akon. Ngaa gintago niya ang kasubo kag problema?”

Diri ginpalapitan ni Mandoy ang nagatangso nga magulang. Gin-uloulohan niya ini kag ginpainom sang tubig.

Sang maramasmasan, ginhambal ni Pasing, “Kinahanglan naton mahimos si Lando kag si Emilda, Mandoy.”

“Oo, Ne. Mahalin ako dayon para magtawag sang salakyan para madala sila sa morge.”

Nagtangdo na lamang si Pasing sa tuman ka kasubo. Naglakat dayon sang madasig si Mandoy.

Bitbit ang lapsag, ginbalikan ni Pasing ang patay nga lawas sang iya anak kag umagad. Ginbutang niya sa duyan ang lapsag. Ginpuno niya dayon sang tubig ang isa ka palanggana kag ginsawsaw diri ang isa ka tuwalya. Una niya ginpalapitan si Lando. Gintrapohan niya ang mga dugo nga nagmala na sa guya kag lawas sini.

Ginplastar niya si Lando malapit sa patay nga lawas ni Emilda. Ginlimpyohan niya man si Emilda. Gintrapohan niya ang ulo kag likod sini nga may nakaliswi pa nga mga tul-an. Padayon gihapon sa pagtulo ang iya luha. Naurongan siya sang makita niya nga sul-ob ni Emilda ang tsinelas ni Mandoy.

Natingala siya kung paano nakaabot ang bitas nga tsinelas sang iya manghod sa tiil sang iya umagad. Nasugpon niya sa iya hunahuna ang mga panghitabo. Nagsiyagit siya sang tuman kabaskog. “Mga sapat kamo!” Nagdungan sa iya tingog ang urangol sang mga ido.

Matam-is nga Handurawan

Ni Nilyn Gamuza Pacariem 

(Ang sugilanon nga ini nakadaog sang una nga puwesto sa 2016 Peter’s Prize.)

“Nagagal-um na naman, maulan siguro,” nagaisahanon nga mitlang ni Ellen sa iya kaugalingon. Dali-dali siya nga nanghimos sang iya mga hinalay.

Samtang nagapulupungko sa kawayan nga bangko sa idalum sang langka, iya ginpangtipig ang mga panapton.

“Boommmm!” ang hinali nga pagpanaguob dungan ang pagbusbos sang makusog nga ulan.

Dayon halin ni Ellen sa sulod sang ila balay, apang naabutan gid siya sang ulan, butang nga nagpabatyag sa iya sang katugnaw.

Sa pag-isahanon, nagahampang sa iya hunahuna ang mga matam-is nga handurawan sang ila pag-updanay ni Dennis sang wala pa ini naglakat sa Dubai. Ginakalangkagan niya ang pagbusbos sang ulan nga kon ano kalamig, amo man ang pag-indakal sini sang iya dugo kag nagapadabdab sang iya balatyagon.

Ang mga pagsapding-sapding sang kamot ni Dennis sa nagaumbok nga bahin sang iya dughan daw kuryente nga nagalatay sa bug-os nga kaugatan kag nagapauy-uy sang iya kalawasan. Butang nga indi niya mapunggan ang boltahe nga amat-amat nagakamang sa iya mga kaundan  kag dayon nagadala sang iya panghunahuna sa mataas nga duog sang kalipay.

Ang mga paglambudanay sang ila mga dila nakapasilabo sang ila pareho nga mga balatyagon. Tubtob nga nagpadapat sang ila mga likod sa malum-uk nga hiligdaan. Kag nagdungan sa paghabyog-habyog ang mga walay panapton nga kalawasan. Nagpaugayong kag nagpasinggit sang ginahuptan nga balatyagon.

Kag dungan sa pagbusbos sang ulan ang pagtagas sang dugos sang kalipay.

Sa madason nga bulan, Marso. Si Dennis magaabot liwat halin sa Dubai. Kag si Ellen liwat nga gintangla ang kalangitan. May kapawa, kag paglaum. Liwat nga nagyuhum sa mga matam-is nila nga handurawan ni Dennis.

Hamyang

Ni Alvin Q. Larida
Sugilanon

Sang nag-umpisa ang amon pag-imaway ni Nato, ginpaningkamotan gid namon magtiayon magpatindog sang amon puloy-an malayo sa poder ni Tatay, ang akon ugangan, agud mahibaloan man namon ang insakto nga pagbahinbahin sang amon nga budget. Agot si Nato sa lima nga magbulugto. Galagmay pa lang sila sang mailo sa ila iloy. Gani si Tatay Pedring lang ang nagbuhi kag nagpaeskwela sa ila tanan paagi sa ila gamay nga duta sa Barangay Canahay.

Sa tatlo ka tuig namon nga paglumon kay Tatay, indi maayo ang amon nangin relasyon. Ini man ang rason kung ngaa masami ang amon away ni Nato. Makita ko man nga palangga gid ni Tatay si Nato kag ang amon tatlo ka kabataan. Amo gid ini sang una ang nagapugong sa kaawot sang amon paghalin sa poder sang akon ugangan.

Sang mahuman ang amon ginapatindog nga balay sa Poblacion, nag-asiasi ako higayon nga magbalhin. Nangin mayad man ang amon pangabuhi. Taga Sabado, galagaw ang kabataan didto sa uma tungod mahilig sila maligo sa suba kag maningit sang kamunsil sa pangpang. Didto sila gapaamulya sa ila mga pakaisa. Taga uli nila kung hapon, madamo ang ila bitbit nga kamunsil. Gakaramungi pa gani ang tabungos.

Nagdugay kami sa Poblacion, apang taga fiesta lang ako makalagaw didto sa Canahay. Maayo na kung makaduwa ka bes ako makapalapit didto sa balay ni Tatay sa isa ka tuig. Wala man kami nagsabtanay ni Tatay sang naghalin kami sa iya poder, apang indi gid makabungat ang akon baba sa pagpanambit sa iya. Indi ko gid mapanalawsawan ang akon ginabatyag nahanungod sa iya.

Apang uyon gid sang kadamuan si Tatay. Nangin kapitan pa gani ini sang tatlo ka termino sa Canahay. Ginapalapitan ini sang mga kubos kag mga abyan niya. Taga hapon, samtang pula pa ang adlaw sa galawahan, ginapreparar na ni Tatay ang iya tuba nga ginbudburan sang balok kag padeharyo nga maskadahon, kumpleto sa buyo kag apog. May manamit pa ini nga sumsuman nga adobo nga bakbak ukon sinanlag nga apan. Kung makadawadawa kag dako ang patubas, shoktong ukon lapad man ang ginarolyo ni Tatay sa lamesa. Ini tanan para sa iya mga abyan kag kumpare. Pirti gid sila ka malipayon sa hinali nga maigo na sila sang ila tuba. Nagakisikisi gid si Tiyoy Nardo kag Tiyoy Dido sa ambahanon nga ginatira ni Tatay sa iya gitara.

Udto ato sang Marso kag nagapamaypay ako sa kagin-ot sa amon balkon sang nakabaton ako sang text halin kay Nato nga sa ospital kuno si Tatay diri sa Poblacion. Nagpin-ot kuno ang iya dughan kag nasapwan siya sa kusina nga nakahapa sa kilid sang buka nga baso. Gani nanghimos ako dayon para magkadto sa ospital.

Pag-abot ko sa ospital, daw gindapyahan ako sang mayami nga hangin. Paggawa ko sa ICU, sa nahamtangan ni Tatay, nakita ko nga mahuyang na siya kag nagapiyong na lang. Nabuta ang iya lawas sang aparato nga nagasuporta sa iya paginhawa. Naganguyngoy sa iya kilid si Manang Cecil, subang sa babaye kag ikaduwa niya nga bata. Daw indi ko makaya magsulod sa kwarto, gani gintext ko anay ang akon bana kung makapalapit siya higayon sa ospital para upod kami.

Sa kadugay ni Nato, ginpugos ko ang akon kaugalingon nga magsulod sa ICU. Nagtulukay lang kami ni Manang Cecil, kag ginkaptan ko ang kamot kag dapadapa ni Tatay nga tuman ka yami. Wala gid may naggwa biskan isa ka tinaga sa akon baba, biskan pag-agda na lang kay Manang. Daw ginsalapid ang akon dila sang tion nga ato. Hinayhinay ako dayon nga naggwa sa kwarto.

Sang nakauli na ako sa balay, nagtawag dayon si Nato nga wala na si Tatay—patay na si Tatay. Ginpahimos ako ni Nato para mag-uli sa uma. Kinanglan namon iplastar ang puloy-an ni Tatay para sa iya hamyang. Nag-una ako sa Canahay upod ang mga bata.

Sang ginahimos ko ang hiligdaan ni Tatay, nadiparahan ko ang nakatangkas nga mga album sa iya uluhan. Didto pa ang mga kodak sa kasal namon ni Nato. May mga nakapiod man nga mga relip nga bayo kag bistida nga sa akon tan-aw ginbakal niya para sa iya mga apo. Pagpalapit ko sa kusina, may nakita ko nga mga nakatangkas nga tabungos sa banggirahan. May mga pangalan nga nakasulat sa mga ini. Una ko nasid-ingan ang akon ngalan—Veronica. Abi ko anay si Nato ang nagapangpupu kag nagapangkutol sang mga gulay nga ginadala niya sa balay.

Nagtulo ang luha halin sa akon mata. Nangluya ako angay sang mga dahon sang alugbati nga nagaloyloy sa tabungos. Nakibot ako sang may naghaplas sa akon likod—si Manang Sylvia, asawa ni Manong Lando, subang nanday Nato. “Kaina pa kamo, Veron?” bungat niya sa akon.

“Mga duwa pa lang ka oras, Manay,” sabat ko.

Nangin masako kami sa pagpanghimos. Pag-abot sang mag-ululutod, nagtilipon dayon sila para pagaistoryahan ang mga plano. Isa lang ka semana ang hamyang ni Tatay, tutal wala man sang ginapaabot nga paryente halin sa malayo nga lugar kag ini man ang gintulin niya sang buhi pa siya.

Madamo nga abyan ang nag-abot para itukod ang palaypay sa atubang sang balay. Madamo man ang nagpahulam sang lamesa kag mga bangko para gamiton sa hamyang. Tuman kasako nga kalisod apang masadya nga hilikoton sang pamilya.

Daw fiesta sang Canahay taga gab-i sa balay ni Tatay. Ang mga may edad nagahampang sang tong-its, pyatpyat, kag Lucky 9, samtang ang mga kabataan naga-lukoluko kabayo, one-two-three-four-pass, ukon amo-amo. Amo man kami kasako para magsukad sang meryenda nga nilaga nga saging kag kamote para ipares sa kape. Ang mga nanay nagalutik sa bomba sa pagpanghugas sang mga dalagko nga kaldero, kawa, kag pipila nga mga pinggan kag tasa. Biskan sin-o na lang ang nagapalapit sa balay para maghatag kag magdaguro, halin sa gubernador sang probinsya padalom sa mayor sang banwa. Gani daw napigaran gawa ang kalisod kag kasubo nga naagum sang bug-os nga pamilya.

Pagkatapos sang lubong ni Tatay, samtang sabak ko ang amon agot nga si Loloy, nga wala gahalin ang mga kamot sa akon soso sa pagpangayutong, may nagpalapit nga mal-am nga babaye sa lamesa. Nanghugas ini sa kawa nga may nilaga nga dahon sang kabugaw. Dayon nagkuha ini sang paper plate kag naggalo sang kan-on kag lauya kag afritada. Ayawan man kapugong ang paper plate sa iya ginbutang. Nagaudauda nga nagpungko ang mal-am sa uway nga bangko sa akon tupad.

“Uy, Veron, kumusta na ikaw?” ang muno niya sa akon

“Mayad man, Tiyay, ah,” sabat ko. Gindaho ko ang kamot sang bata sa iya. “Oh, amin na kay Lola.”

“Ay abaw, amo na ning agot mo?” ang dugang niya. “Amo gid ini ang pirmi ginabungat ni Pare Pedring sa balay sang buhi pa siya. Tuman daw kabus-ok sang agot niyo ni Nato.”

Ginahunahuna ko kung sin-o ang mal-am.

“Abi mo lang, Veron,” padayon niya, “sang nagabusong pa ikaw sang una sang subang mo, mapisan gid maningit sang paho si Pare sa amon kay ihatag niya kuno sa iya umagadon nga nagapanamkon sang maaslum nga paho nga ginpaligid sa ginamos.”

Gaalalapok ang kan-on sa baba sang mal-am samtang nagalitanya sa akon, kag ang kaina nga nagaingos nga si Loloy, nalingaw nga nagapamati sa iya.

“Palangga niya gid kamo sato kay kamo gid daw ang makaatipan sa iya kay agot niya si Nato kag giunungan ninyo siya.”

Nangin hipus ako sa pipila ka minuto. Natunaw ang mga tinaga sa akon dila. Nanindog ang akon mga bulbul sa mga matuod nga sugilanon sang mal-am sa akon. Basta si Nato na gani ang manginahanglan kag maghulam, wala gid nagabalibad si Tatay. Mangita ini paagi mahatagan lang ang iya bata.

Mga pila man ka gab-i nga wala ako mayad nga tinulugan, sige ka paminsar kay Tatay. Maluya ako ka tuman. Napuno ako sang kapung-aw, kag daw ginayaguta ako sang paghinulsol sa akon nahibaloan. Wala man lang ako kapangayo pasaylo sa iya.

Samtang nagapungko ako, may lalaki ako nga nasanaaw sa indi malayo, nagapanglakaton sa kahon. May bitbit ini nga tabungos nga buta sang kamunsil kag paho. Nagtangis ako, kag hinali ako ginpukaw ni Nato. “Nagaugayong ka, ga!”

Ginhakus ko ang akon bana. “Ga, updi ko magkadto kay Tatay buwas sa patyo,” siling ko sa iya. Ginhugot niya ang hakus niya sa akon kag gintrapohan sang iya palad ang akon mga luha.

Amay, Anak, kag Tiyay Magda

Ni Alvin Q. Larida 
Sugilanon

 

Ginaganahan ako kaupod siya, ang nagatudlo sa amon sang maayo nga  tinuohan kag nagpakilala sa tatlo ka persona nga amon dalangpan—ang Amay, ang Anak, kag si Tiyay Magda.

Sa Sitio San Joaquin, sa pagluad sang dulom, nagatililipon kami sa Payag Dalangpan, kung sa diin ang mga babaye nagasuksok sang bandana nga puti nga may marka sang trayanggulo nga mata—simbolo sang tatlo ka persona—samtang ang mga lalaki nagasuksok sang itom nga balabal nga ginburambod sa ulo.

Ako subong ang natulinan ni Tiyay Magda nga magpreparar sa Dalangpan. Sa sulod sang tatlo ka bulan, kinahanglan nga diri ako magtinir sa payag kaupod niya. Ang pag-atipan kag pagbantay sa amon manunudlo isa sa dose ka kasuguan. Palangga namon si Tiyay labaw pa sa pagpalangga niya sa amon.

Sa pagkagat sang dulom, samtang sanaaw pa ang planeta Venus, nagahalok kami tanan kay Tiyay bilang amon balaan nga pagrespeto sa tinuohan. Magaumpisa ang amon pamulong-pulong sa tinaga nga Nilatin: Concupitio mala, dilige Christum, daemona secteris, salvifcum. Nagaararapok ang lana halin sa baba ni Tiyay samtang ginamitlang ini. Ginatim-id gid sang tagsa ka myembro ang mga tinaga nga ginaluad ni Tiyay. Para sa amon, bulawan ang mga tinaga, gani amon ini ginausang sang taman-taman, kag magagurumo ang amon kasingkasing sang tampad nga pag-ulikid sa balaan nga persona.

Pagkatapos sang hulubaton, ang tagsa ka myembro kinahanglan nga magapamanyos kag magainom sang lana, nga naghalin sa binalhasan ni Tiyay kag dinuplaan sang tatlo ka bes. Diri namon maagom ang kapawa kag kahilwayan halin sa tatlo ka persona.

Nagparauli na ang mga myembro sang mag-urangol ang ido sa Dalangpan. Malamig na ang dapya sang hangin, kag matingil na ang inukay nga kawayan sa sobra kabaskog sang amihan. Init gid lamang halin sa pugon ang nagapusnga sa amon malamig nga panit.

Nagsukad ko sang kan-on, kag ginbutang sa lamesa ang amon sud-an nga bulad. Ginsugba ko na ini kagaina bag-o mag-umpisa ang pamulong-pulong. Nanamitan si Tiyay sa kaparat sang bulad, gani tatlo gid ka luwag nga kan-on ang ginbutang niya sa iya plato kag ginpugaan ini sang tatlo ka kihad nga kamatis. Madasig niya nga ginmoal ang amon nga panyapon sa iya maligwa nga ngislo.

Mal-am na si Tiyay. Nag-saysyentay singko anyos na siya sang nagligad semana. Apang makita mo pa ang kabakod sang iya lawas, kahimsog sang iya mga titi, kag kahamis sang iya panit biskan kurinot na ini. Ako baynte-uno anyos pa lang, apang sa akon butkon nakapas-an ang kaluwasan sang amon myembro.

Sa amon pagpahuway ni Tiyay, ginhumlad ko ang banig sa amon katre kag ginplastaran ini sang tatlo ka ulunan. Gintabunan ko ang mata ni Tiyay sang bandana nga puti, tapos gin-amat-amat ko uba ang akon T-shirt kag shorts. Naghigda ako nga nakahublas sa katre. Gin-alsa ko ang akon butkon kag ginpaubaya ang kaugalingon sa ikatatlo nga persona.

Nag-ugayong si Tiyay, tanda sang iya pagbasbas sang ikaduwa nga pamulong-pulong. Hinay-hinay niya gin-uba ang iya bestida, kag hinali nga nagsaka sa akon. Indi ko pwede tandugon si Tiyay sa iya pagduruwadi, nga iya gin-ubra samtang gapaspas nga gapaspas ang pagpanakayon sa akon. Raginit sang katre kag ingos lamang ni Tiyay ang mabatian sa sulod sang Dalangpan.

Nakibot ako sang gindilapan ni Tiyay ang akon dughan, kag nagtinir ang hampang sang iya dila sa akon pusod. Kag higayon niya ako gin-ulaan sang lana—ginbubuan sang balaan nga likido. Kag hinali niya ini ginlumoy nga daw uhaw sa ilig sang akon pagpautwas.

Natapos kami ni Tiyay nga nagakabatyag sang kahilwayan kag kaluwasan.

Amo ini ang samyaw sang akon kabuhi sa poder ni Tiyay. Amo ini ang akon nga sugo—ang pagaupdan ang ikatatlo nga persona.

Sa sunod nga sinemana, ang akon naman pakaisa nga si Nonoy ang magaupod kay Tiyay para siya pagaalagaran kag palanggaon labaw pa sa pagpalangga niya sa amon. Kay ini isa lamang sa dose ka kasuguan nga ginbantala sa amon sang tatlo ka persona—ang Amay, ang Anak, kag si Tiyay Magda.

Diin na si Simó?

Ni Allan Ace Dignadice
Sugilanon

 

Mahilig si Simó maghampang sang loko-loko kabayo. Kahampang niya pirme ang iya duwa ka magulang nga lalaki, kag sa adlaw-adlaw nila nga pagpanaguay, pirme gid mapirde ang agot nga si Simó.

Isa ka udtong adlaw, samtang gapangita sang palanaguan si Simó sa ila balay, nakasulod siya sa isa ka kwarto nga amo pa lang niya nakita. Kay sin-o ni man? pamangkot niya sa iya huna-huna.

“Pernando nga tulisan, panago kamo tanan!” singgit sang isa niya ka magulang.

Nagdali-dali sa pagpanago si Simó sa isa ka dako nga aparador. Ginhawa niya ka hinay-hinay plastar ang iya lawas upod sang mga bayo kag sapatos. Mabatian niya ang pagkudog sang iya dughan kaupod sang iya madalom nga pagginhawa. Ginakulbaan siya nga basi ma-bong siya sang iya magulang.

Nag-agi ang pila ka minuto. Wala.

Daw madaog na gid ko sini! Namalakpak sa iya hunahuna si Simó.

Sang pipila pa gid ka minuto ang nag-agi, may nabatian na si Simó nga mga tingog. “Hoy, Simó! Diin ka timo?” singgit sang isa niya ka magulang.

Gusto lang ko sina nila ma-bong, gin-isip ni Simó. Indi takon maggwa.

“Simo? Ginapangita ka ni Manong mo,” pagpanawag sang iya iloy.

Abaw, gamiton pa nila si Mamang para mainto ko! Wala gihapon naggwa si Simó sa iya nga ginapanaguan.

“Simó! Bakulon ka gid ni Papang kay wala ka nanyapon!” pagpanghadlok sang isa pa niya ka magulang.

Gabangisi sa sulod sang aparador si Simó samtang gapinanawag ang iya pamilya sa iya. Ginaisip na lang ni Simó nga nainggit lang ang iya mga utod kay amo pa lang siya nadaog sa loko-loko kabayo. Ti man, nakabalos gid ko!

“Simó? Simó!”

“Diin ka na timo?”

“Simó, gwa na da. Pamahaw na!”

Daw wala lang sa bungog ni Simó ang pagpanawag sa iya.

“Simó!”

“Simó? Simó.”

Wala sa gihapon naggwa sa aparador ang agot. Sa iya huna-huna, Ahhh! Kun maggwa ko, hambalon lang na nila nga naka-seb si Manong. Indi takon!

Nag-agi pa ang pila ka minuto.

Kag inoras. Kag mga adlaw.

Semana. Bulan kag mga tinuig. Asta nga daw nalimtan na lang sang panimalay nga ginapangita pa nila si Simó. Nadula na ang mga pagpanawag, pagpaniyagit, kag pagpakitluoy. Nagtinong ang bug-os nga balay, kag wala na sang may naghampang pa liwat sang loko-loko kabayo kay asta sa sini nga mga tion, sila nagapalamangkutanon: Diin na si Simó?

Ang Libro ni Jay-ar

Ni John Dominic Arellano
Sugilanon

Palahampang nga bata si Jay-ar sang Android games. Sang ikapito niya nga birthday sang Abril, ginhatagan siya sang cellphone sang iya nga tatay, kag bilog nga bakasyon, ang cellphone ang pirmi niya kaatubang.

Sini nga Hunyo, nag-grade one na si Jay-ar. Para iselebrar ang pagsulod niya sa elementarya, ginbaklan siya sang iya nanay sang isa ka libro. Sang ginhatag na sang iya nanay ang libro, wala niya ini nagustuhan.

“Nay, ano ning ginhatag mo man?” hambal ni Jay-ar. “Gusto ko hampangan kag computer games!”

“Nami na siya, anak,” sabat sang nanay. “Damo ka dira matun-an.” Pero nagpudag-pudag si Jay-ar kag nagsulod sa iya kuwarto.

Sang Domingo sang hapon, gulpi nag-brownout. Wala naka-charge sang cellphone si Jay-ar. Indi mag-andar ang TV kag computer kag wala internet. Sa iya kamingaw, nangukay ang bata sang iya mga hampangan. Sa iya pagpangukay, iya nasalapay ang libro nga ginhatag sa iya. Nahulog ang libro sa salog, kag nabukad ini sa isa ka picture sang isa ka dinosaur.

“Ano ini?” pamangkot ni Jay-ar. Nagpungko siya sa salog kag ginlantaw ang picture. Sang iya ginbalhin sa sunod nga page ang libro, may kasanag nga gulpi naggawas halin sa libro, kag ginsuyop siya sini. Ginsuyop siya sang libro!

Sang nadula ang kasanag, nakita ni Jay-ar nga nagalupad siya sa langit. Sa idalom niya ang lupa nga may madamo nga sari-sari nga mga dinosaur nga nagalakat-lakat kag mga tag-as nga kahoy.

“Maayo nga pag-abot sa kalibutan sang mga dinosaurs!” hambal sang tingog nga halin sa langit.

“Ara ako sa kalibutan sang mga dinosaurs?” pamangkot ni Jay-ar.

“Oo,” sabat sang tingog. “Ara ka subong sa panahon sang mga dinosaur.”

Pagkatapos sini, may suga halin sa langit nga nagtudlo kag nagsunod sa isa ka madako nga sapat nga nagapanglagas sang mga mas gagmay sa iya. “Amo ni siya ang ginatawag nga Tyrannosaurus rex,” hambal sang tingog. “Amo ni ang pinakadako nga dinosaur nga nagakaon sang karne.”

Nagbalhin ang suga sa isa pa nga dinosaur nga nagakaon sang dahon sa isa nga puno. “Amo ni ang ginatawag nga stegosaurus. Dahon sang mga tanom ang iya ginakaon.”

“Wow!” hambal ni Jay-ar. “Kanami gali sang mga dinosaur.”

“Balik ka diri bwas para magpadayon kita magkilala sang dinosaurs,” siling sang langit. Kag nagdulom ang kalibutan.

Nakit-an sang nanay ni Jay-ar nga nagahigda ini sa salog kag nakaulon sa libro nga iya ginhatag. Iya ginpukaw ang bata.

Pagbugtaw ni Jay-ar, gin-gakos niya ang iya nanay. “Nay, salamat diri sa libro nga ginhatag mo sa akon. Nagustuhan ko gid.”

Nalipay ang nanay, kag iya man nga gin-gakos ang bata. “Kay buot ka subong nga adlaw, may pasalubong ako sa imo nga ice cream.”

Sang sunod nga adlaw, gindala ni Jay-ar ang iya nga libro sa eskwelahan. Sang nag-recess na, ginpagawas niya ang libro para magpadayon sang iya pagbasa. Samtang gabasa siya, nakilantaw ang iya katupad nga si Lester, kag nag-istoryahanay sila nahanungod sa mga dinosaur.

Koronadal Horror Story

By Matt S. F. Jones
Fiction

Dugay-dugay, nakaabot na kami ni Choy sa pastilan. Mga lima kabilog ang customer. Pagkatapos ko park sang motor, diretso kami sulod kag kadto sa counter. Tigulang nga babae ang gabantay. Gakusmod. Galaminday. Ako nag-order. “Gwaps, duha ka order. Double. Ngayo lang kami dayon sabaw.”

“Sige, sir,” sabat sang manugbantay. “Forty pesos tanan.”

Ginkuot ko pitaka ko kag nagbayad. Nagpungko kami duha ni Choy sa lamesa kag naghulat.

“Ano natabo sa imo, pak?” pamangkot ni Choy. “Ngaa nagkaya-kaya ka sa tunga dalan?”

Gin-share ko sa iya ang mga nakita ko gaina. Indi magpati si Choy. “Gulpi lang sila nadula pag-abot ko?” pamangkot niya.

“Oo,” sabat ko. “Kibot gani ko. Kagton na tani ko sang alpot nga to, maayo lang nag-abot ka.”

Nabugto ang istorya namon pag-abot ka order namon. Nakabutang sa dahon ka saging nga nakapatong sa nito nga pinggan. Naghugas kami kamot sa gripo sa kilid kag nag-umpisa kaon.

Siling ko kay Choy, “Ari pa gani di ang yosi nga ginhatag ka mal-am, pak. Grabe. Wala buhin maski nasindihan ko kag naka-puff ko.”

“Palantaw bi.”

Ginkuot ko sa bulsa ko kag ginduhol sa iya. Nag-untat siya kaon kag ginpanilagan niya maayo.

“Puta no? Daw Black Bat man ni. Ha-ha.”

“Amo man gani na naisip ko paghatag niya. Ha-ha. No choice that time kay uhaw na gid.”

Samtang ginalantaw ni Choy ang sigarilyo, ginbutngan ko kalamansi ang pastil ko, pero nagdako ang mata ko. May amat-amat nagabutwa sa tunga ka pastil ko. Ginpanilagan ko maayo.

Pagkaklaro ko kung ano ini, gindupla ko ang kinaon ko kag nagtindog. Gakurog nga gintudlo ko ang pinggan. “Pak, may . . . may mata sa pastil!”

Ara gid. Mata ka tao sa tunga sang pastil. Gatulok sa akon.

Ginlantaw ni Choy ang pastil ko. “Ha? Wala man ko may makita, pak.”

“Ara oh. Lantawa mayad!” Boses ko gakurog na.

Ginpalapit ni Choy itsura niya sa pastil ko. Ara japon ang mata gatulok sa akon, pero indi niya makita. Tanan nga tao sa pastilan gatulok sa amon. Nagtulok ko sa ila tanan. Pagbalik ko tulok sa pastil ko, wala na ang mata.

Dasig balik ko pungko kag ginbakol ang lamesa ka inomol. Bang! Tanan nga gamit sa babaw lamesa gauyog. “Ano gakatabto sa akon man!”

Naugot na gid ko. Galumaw-lumaw mga mata ko sa kaakig. Mga tao sa piyak lamesa gahutikanay. Ang tigulang sa counter gakabalaka. “OK ka lang, sir?”

“OK lang siya, nay,” sabat ni Choy. “Sorry, ginbasted abi siya. Ha-ha.”

Ginguyod niya dayon pulungkuan niya dikit sa akon kag naghutik, “Pak, be honest. Nagkinapre ka kagab-i?”

“Wala takon ga-four-twenty-dahon-shit nga na, linte! Upod ta di ba the whole time?”

“Shhh. Kalma lang, pak. Ari ko di.”

Nag-ginhawa ko dalom para magkalma. “Tama ka, pak. Sorry.”

“Ari, para magpahuway isip mo. Kung tuod ang ginapanghambal mo nga ginapakitaan ka sang yawa-yawa, kadto ta bwas sa albularyo. May nabal-an ko.”

Nagsiga mga mata ko kag nagpagsik gulpi tungod sa pag-asa nga hatag niya. “Seryoso ka? Ma . . . masolusyunan niya ni?”

“Lagi, pak. Salig lang.”

“Sige.”

Nagtindog kami duha kag nangayo pasensya sa tanan nga tao sa palibot.

“Ta, pak,” hagad ko kay Choy. “Dul-ong ta ka.”

“Indi na, pak. Diretso na sa apartment mo. Pahuway. Damo tricycle di.”

“Sige, pak.”

“Kadtoan ta ka bwas alas-sais. Aga pa ta para makauna.”

“Swabe, pak. Kita-kits!”

Ginduhol niya balik ang itom nga yosi sa akon. Timing dayon may tricycle nag-agi. Gintawag niya kag nagsakay.

Ginkadtoan ko motor ko. Sakay, butang susi, sipa stand, kag nagtulok sa babaw langit. Lord . . .

Ginpaandar ko dayon motor ko kag nagbiyahe pakadto apartment.

Pero gulpi naglamig dugo ko sa nakita ko sa dalan. Sa unhan sang isa ka tattoo shop, may duha ka anino. Gasaot. Indi ko maklaro kay kapoy na utok ko kag dulom ang dalan.

Ari na man?

Nagsampok mga kilay kag nagdako buho ka ilong ko. Dasig kag nabaw ang ginhawa. Gabukal ang dugo nga lamig kagina.

“Puta, ginaano nyo ko man?”

Ugot na gid ko. Gadulom panan-awan ko. Kung ano man ang diputa nga na, lasakon ko. Pula nga tela sila, ako ang toro. Ginrebolusyon ko ang motor. Full speed dayon pakadto to. Patay kung patay!

Brom-brroooooom!

Pero samtang gapalapit na ko, gabiti ang tampa ka realidad. Klaro na. Indi gali engkanto ang nakita ko. Duha ka ido gali nga gapalanggaanay. Ha-ha. Anino gali to nila, linte.

Pero kung indi ko kapundo in time? Kapihan kag pulawan gid kami tatlo.

Bakas todo tapak ko dayon ka break. Gaikis ang buli ka motor. Gasala na ko. Tumba na ko tani kung wala ko gintukod ang mga tiil sa semento. Literal nga foot break.

Duha ka dupa na lang, untat tani honeymoon sang mga ido. Maayo lang nakahingagaw ko pundo bag-o sila nalasak. Likod lang nila makita ko samtang ga-Hachiko style sila duha. Lipay ko pero gakurog lawas kag espirito ko.

Ang kaakig ko kag kahadlok nadula. Relief kag kalipay ang nagbulos. “Bombahi, bru! Ha-ha!” cheer ko sa aktor nga ido nga ga-twerk with feelings. Sigurado buang o bipolar na ang perception ka mga tao sa akon kay gakambya dayon from akig to happy, pero wala ko paki. Wala sila kabalo kung ano ginaagyan ko subong. “Ninong lang ko ha!”

Last joke na tani bag-o ko magpadayon biyahe, pero nakabati ko sang singgit nga nagpadako mata kag nagpatindog ka balahibo ko. “Hoy, gago! Bulabog ka sa tulog namon. Puta ka!”

Nagbalikid ko. Damo nga tao gatindog sa tunga dalan, galantaw sa natabo. Mga tao sa pastilan kag mga tao nga nag-gwa sa ila balay. Pero may isa ka aktor nga nagkawat ka atensiyon ko. Tigulang nga nakaputi nga sando, naka-boxers, nakatsinelas, kag may laba—perteee ka laba—talom, kag tuktukon nga binangon sa kamot niya. Gasulong pakadto sa akon.

“Kaagahon gaparebolusyon ka nga gago ka! Patyon ta ka!”

Wasak. Ginpaandar ko liwat motor ko kag naghinay iwas sa duha ka love dogs. Nagbalikid ko sa ila kadali, kag nakapundo gulpi.

Ang itsura sang duha ka ido, bru. Iya ka . . . tao.

Iya ka tao!

Lola kag lolo. Pareho gatulok sa akon. Akig. Poker-faced except sa tulok nila nga lagkit kag sakit.

Gadasig na ginhawa ko kag gapalak na ko, pero wala ko oras i-process ang mga ido nga to kay may ara tao gusto maglabo sa ulo ko. Ginpabutyog ko ang motor pero na-outbalance ko kag nagdiretso salpok sa poste ka SOCOTECO sa kanto.

“Fuck! Ahhhh, tsk!”

Hapdi nga bakiras lang ang nabatyagan ko tungod sa adrenaline. Maayo lang wala naigo ulo ko. Confused na ko pero wala na ko naglaminday kay gapadulong na ang lalake. Panan-awan ko sa iya si Kamatayan kag gusto niya ko sugaton.

Ginpatindog ko ang motor. Gupi ang rim kag damo gasgas, pero wala ko labot kay gadalagan ang oras. Ginsakyan ko ang Rusi kag ginpindot ang starter.

Chik-chik-chik.

Huh? Wala nag-andar?

Chik-chik-chik-chik.

Fuck! Wala gaandar ang starter!

Nagbalikid ko liwat. Ara na ang mal-am banda sa mga human face nga ido, pero budlay i-explain ang natabo sunod. Gadiretso siya lakat, pero wala gatulok sa mga ido. Indi niya makita?

Sang nakaabot na ang mal-am sa mga ido, natapakan niya ang mga ini, kag gulpi ang mga ini nahimo nga itom nga aso. Nadula ang duha ka ido. Daw aso nga ginhampak ka vape.

Nabugto ang tulala ko kay gulpi nagdalagan ang mal-am pakadto sa akon. Gin-alsa niya ang tuktukon nga binangon niya. Wala japon gagana starter ko.

Gadasig na ginhawa ko. Gakurog mga kamot ko, kag ang heart ko daw malukso pagwa sa dughan. Fuck! Lord, please lang, buligi ko.

Galumaw-lumaw mata ko. Desperado. Kagat-labi. Pero gulpi ko naisip nga gamiton ang kick. Ginkuot ko sang tiil ang kick kag ginsipa.

Chak!

Wala? Liwat.

Chak!

Wala japon! Gadasig kag nabaw na ginhawa ko.

Lapit na lang gid siya. Last try . . .

Chak!

Brom-brom-broooom!

Yes! Nag-gana! Wala na ko nagbalikid. Diretso kambiya. Pwak! Nabatyagan ko pagbakol niya ka binangon. Ang buli ka motor ang naigo. Dako guro gisi ka leather nga cover.

Kung naulihi pa ko one second lang sigurado sakam to ulo ko kag galapta na utok ko.

“Indi magbalik di kay patyon ta kaaaa!” singgit sang tigulang nga laki.

Sa Idalom sang Bulan

by Mariz J. Leona (Fiction)

Ngaa ang mga butang nga imo ginahamdom kis-a sa malaka mo lang gid makuha? Amo gid ini pirmi ko ginapamangkot kada magtangla ko sa langit kag makit-an ang bulan nga kis-a nagangirit, kis-a nagakusmod. Parehas na lang subong nga kagab-ihon. Ari duman ako sa gawas sang amon papag. (Indi ko bal-an kung matawag bala ini nga papag okon payag-payag. Basta gintubsok lang ang mga haligi, ginpalibotan sang trapal, kag ginpatongan sang sin.) Magin-ot sa sulod ilabi na kung udto kay wala man lang sang kahoy nga naka palibot diri, amo nga mas namian ko magtambay diri sa gawas biskan damo sapat-sapat. Nagtangla ko sa manami nga langit. Nakita ko nga ang bulan nagapangasubo man. Bal-an niya basi nga gapangasubo man ko subong nga kagab-ihon. Nadumduman ko duman ang natabo kagainang udto. Nag-away ang akon iloy kag amay tungod sa akon.

“Ay, indi ka mag-istorya sang amo sina, Day!” singgit ni Tatay. Gakaon kami sang panyaga. “Indi, To, a,” sabat ni Nanay. “Ginahambal ko lang kung ano matabo sa pila ka adlaw.” Nagduko ko. Indi ko matulon akon ginakaon kay daw may ara bukog sa akon tutunlan. “Baw, wala ka timo salig sa imo bata?” hambal ni Tatay. “Biskan amo lang man na aton ihatag tani sa iya.” Nag-untat na ka kaon si Tatay. “Ang akon lang man tana, To, basi masayang lang ya kwarta sa iya. Basi mag-ginaga na siya didto.” Gulpi lang gihampak ni Tatay ang lamesa, amo nga nakibot kami. “Ano tana nang imo nga utok man? Balingag gid. Maayo gani may ara pa sang pangandoy imo bata.” Gitulok ko si Tatay. Nakita ko gid sa iya mata ang kaakig kay Nanay. “Tama na na, Tay, Nay.” Nagsabat na akon magulang nga laki. Gusto ko man punggan sila Tatay kag Nanay, pero ginapunggan ko pa ang akon mga luha nga magtulo. Indi ko gusto nga makita nila ko nga nagahibi. Nag-untat na sila ka sabtanay pagkatapos sang ginhambal ni Manong. Nagpadayon kami sang amon paniudto nga daw wala lang may natabo, kag nagbalik na si Tatay didto sa bibehan.

Asta subong galain gihapon akon buot kay Nanay. Daw indi niya ko bata sa iya mga ginpanghambal kagaina. “Mayad pa ya bulan ginaupdan ko sa akon kasubo.” Nakakadlaw ko sa akon gimitlang. Daw buang ko diri sa gawas nga gapungko sa kahon kag ginaistorya ang bulan nga pirti ka layo. Pirti akon kadlaw kay nadumduman ko ang istorya ni Tatay nga kung bilog daw ya bulan, may mga tawo nga ginaabot sang ila pagkabuang. “Buang man ayhan ko?” pamangkot ko sa bulan nga panan-aw ko gakusmod sa akon.

“Ne, sulod na diri,” singgit ni Manong halin sa sulod sang amon papag. Nagtindog na ko, kag bag-o magsulod, gin-ngiritan ko anay ang bulan. Pagsulod ko nakita ko si Manong nga nagahapa na sa iya higdaan nga kung aga amon ginapungkuan. Gihumlad ko man ang banig sa papag kag naghigda na. Wala diri si Nanay kag si Tatay. Ara sila sa bibehan. Sila ang gabantay didto kung gab-i, si Manong kung aga, kag kung kis-a ginabuligan ko siya asta maghapon. “Gusto mo gid maeskwela, Ne, haw?” Gimuklat ko akon mga mata sa pamangkot ni Manong. Abi ko tulog na siya. “Tani, Nong.” Nakita ko nga nagtarong siya higda. Gibutang niya iya kamot sa iya mga mata. “Sige lang, pangitaan ta na paagi. Biskan ikaw na lang tani makatapos.” Ginapunggan ko akon kaugalingon nga makahibi. “Gusto ko gid tani makatapos, Nong.” Dugay pa ang nag-agi bag-o siya nagsabat. “College ka na tani subong no?” pamangkot niya. “Oo tani, Nong, kung wala K to Twelve,” sabat ko. Gipiyong ko na akon mga mata. Kapoy man gali punggan akon mga luha. “Anong K to Twelve man?” “Tong may ara na senior high school bala, Nong, haw.” “Ahhhh.” Bal-an ko nga wala niya naintindihan akon gihambal kay biskan ako asta subong wala ko man ina naintindihan. Indi ko maintindihan ngaa gidugangan pa nila sang duwa ka tuig ang high school. Paano dulang kami nga wala ikasarang? Nadugangan duman ang tuig kag baraydan nga tani ibayad na lang sa college. Indi ko gid maintindihan ngaa wala nila ginaisip ang mga estudyante nga parehas sa akon. Gusto ko mag-eskwela kag makatapos pero wala gid kami ikasarang.

Ari ko subong sa bibehan, giupdan ko si Manong kay mangharbes kami sang itlog sang mga bibe. Aga pa nag-abot ang truck kagaina upod ang tag-iya sang mga bibe, si Angkol Jun. Dal-on ang mga itlog sa ila balay kag didto himuon nga balut. Naabtan kami sang paniudto. Pirti kainit sa bibehan. Sakit sa panit ang kainit biskan naka-jacket ko. Hapdi man ang akon itsura kag makatol akon mga tiil. Gintawag kami ni Nanay para magkaon. Pag pungko ko sa lamesa, gaistorya sila Tatay kag Angkol Jun. “Minghoy na pud ko sa piyak nga bibehan,” hambal ni Angkol Jun. “Diin nga bibehan?” pamangkot ni Tatay samtang gatimo. “Tong giupdan ni Dondon?” “Oo. Gi-istraping sila kagab-i.” Nauntat ko sa akon pagtimo pagkabati ko sang ginhambal ni Angkol Jun. “Ay, Ginoo ko,” hambal ni Nanay samtang gapanguros. “Ti kumusta sila didto?” “Gikuha ang iban nga bibe, kag pati ila mga gamit kag kwarta gidalahig pa. Gawawaw si Tinay pagtawag nila sa akon kagab-i.” Gikulbaan ko sa gihambal ni Angkol kay bal-an ko gid ang ila ginabatyag kay naagyan na man namon ini. “Mayad kay wala sila gipangpatay?” pamangkot ni Tatay. “Wala daw sila nagbangon tong ara na sa sulod. Nagpiyong lang daw sila asta natapos panguha.” “Wala gid pulos nang mga tao nga na ba. Gapangabuhi tarong iban nga tawo, sila kay padali lang ya gusto.” Nakita ko ang kaakig sa itsura ni Tatay, kag amo man kay Manong. “Gi-pull out ko na lang gani sila didto kay basi balikan sila. Budlay na.” Natapos amon panyaga kag nagbalik duman kami nila Manong sa bibehan para tapuson ang pangharbes.

Pila na ka gab-i nga wala ko nakita ang bulan. Mayad na lang subong kay naggawas na gid siya. Nagpalayo ko sa amon papag. Naglakat-lakat ko sa kahon asta nakalab-ot ko diri sa irigasyon. Gilantaw ko akon agi. Medyo layo na ko sa amon papag, pero batian ko pa gihapon ang kagahod sang mga bibe. Nagpungko ko sa kahon. Nagsagol ang huni sang mga bibe, mga sapat, kag ang tubig diri sa irigasyon. Magahod pero ang dapya sang hangin kag ang kasanag sang bulan nga gitabunan gamay sang panganod ang nagdala sang kaanyag subong nga kagab-ihon. Nakabatyag ko sang kalinong kag kasadya. Di ko gid mapunggan ang akon ngirit halin pa kagainang aga tungod sa isa ka balita.

“Ne, nagtawag gali kagina si Mimi.” Nakuha ni Tatay akon atensyon. Ngaa man nagtawag ang asawa ni Angkol Jun? Wala ko nagsabat. Gihulat ko lang ang sunod nga ihambal ni Tatay. “Ginakuha ka nila nga magbulig-bulig daw sa ila sa balutan.” Nag-inom ko tubig kay daw gulpi nagmala akon tutunlan. “Paeskwelahon ka daw nila.” Ginapunggan ni Tatay ang iya ngirit. Indi ko kapati sa akon nabatian. Gintulok ko si Nanay. Nagangirit man siya. Amo man si Manong; biskan gausap sang iya ginakaon, makita gihapon ang iya ngirit. “Tuod ka, Tay?” pamangkot ko sa iya. Indi gid ko kapati sa iya ginhambal. Tong nagligad ginaawayan lang ni nila ni Nanay. Subong kay makaeskwela na gid ko. Giatubang ko si Nanay. “Nay, masugot ka nga maeskwela ko?” Gitulon ni Nanay ang pagkaon nga iya ginamual. “Ngaa indi gid haw? Basta ang akon lang, Ne, kung skwela, skwela lang gid.” Wala ko na gid napunggan ang akon kasadya. “O, gahibi timo haw?” sunlog ni Manong sa akon. Imbes nga mag-untat ko hibi, nagwawaw pa ko tapat. Nabatian ko ang mga kadlaw nila samtang ako ya gawawaw samtang gatimo sang pagkaon.

Asta subong daw mahibi gihapon ko sa akon kasadya. “Makahalin na gid ko diri sa tunga sang taramnan.” Wala ko nagahambal nga indi ko diri gusto, pero ginaisip ko nga kon diri lang ko pirmi, wala gid may matabo sa akon. Wala gid ko ikasarang nga buligan akon pamilya. Gusto ko man makaginhawa man kami biskan gamay lang. Kag indi ko gusto nga asta sa akon mga kaapuhan amo lang gihapon ni ila maabtan. “Gusto ko gid magmaestra.” Ginatulok ko ang bulan. Ang mga panganod nga nakapalibot sa iya, manami sila lantawon. Bagay gid ang bulan kag ang mga panganod. Nagkadlaw ko kay daw ginasunlog ko nila. Daw nagasaot ang mga panganod sa palibot sang bulan. Ang isa man kay daw nahisa gid kung makatulok sa akon. Bilog duman siya. Tiggawas duman sang mga buang. Nakakadlaw ko.

Nakibot ko sa mas nagkusog nga kagahod sang mga bibe. Daw mas kusog pa sa kagahod sang irigasyon sa akon tapad. Nagtangla ko sa langit. Wala na ang bulan. Gintabunan na gid siya maayo sang mga damol nga panganod. Gikulbaan ko kay may naglupok. Dugaydugay, ang singgit ni Nanay akon nabatian. Naglupok duman kag naghipos ang palibot. Dali-dali ko nga nagtindog kag nagdalagan pakadto sa amon papag. Indi ko makita ang alagyan kay madulom. Namumo ko sa basakan. Gusto ko magtindog pero nabudlayan ko. Indi ko bal-an kung ngaa. Wala na ang kagahod sang palibot. Pati ang mga sapat daw nag-untat man sa ila ginahimo. Akon lang gid nga dughan ang magahod. Ginpilit ko akon kaugalingon nga makatindog, kag nahimo ko man. Nagdalagan ko liwat asta nakalab-ot ko sa amon papag.

Una ko nakit-an si Manong nga nagapungko sa gilid, nagaduko pero mabatian ko iya hibi. Gusto ko siya palapitan, pero naestatwa ko sa akon pwesto sang makita ko si Nanay nga ginakup-an si Tatay. Nagaurahab siya. Ara sila sa lupa. Gapungko si Nanay kag nakahigda si Tatay. Gulpi lang nagtulo akon luha. Indi ko mapunggan ang akon pag-urahab. Gulpi ko gikup-an si Tatay nga puno na sang iya nga dugo. “Tay! Ano man ni man!” Indi ko bal-an kung ano akon himuon. Nakita ko ang iya pag-ngirit sa akon pero wala na. Wala man lang sang biskan isa ka hinambalan halin sa iya. Ang akon lang nabatian kay ang paglagas niya sa iya nga ginhawa.

Indi ko bal-an kung ano na ko kadugay nagakupo kay Tatay. “Ano ang natabo?” Nabatian ko nga may namangkot, pero wala ko sang kakusog para magsabat. Ara lang kay Tatay akon hunahuna. “Istraping, Kap. Mga rebelde duman. Gikuha ang mga bibe kag pati amon gamit. Nagpalag si Tatay kay pati kwarta nga para sa pag-eskwela ni Nene ila kuhaon.” Bal-an ko nga si Manong ang nagsabat. Gakurog iya tingog. Mas nadugangan akon kasubo. Gusto ko magmaoy. Gusto ko patyon ang mga naghimo sini kay Tatay. Gusto ko magbalos. Gusto ko. Gusto ko gid. Abi ko ubos na akon luha, pero ara pa gali gihapon. Gawawaw ko samtang ginakuha na nila si Tatay sa akon mga gakos. Indi ko kapati nga wala na akon tatay. Gisundan ko sila asta sa gawas sang amon papag. Nakita ko nga damo na ang tawo sa taramnan.

Nagpungko ko sa kahon kag gitangla ang langit. Nagbalik na ang bulan. Wala na ang madamol nga panganod. “Ngaa bilog ka? Naggarawas ang mga buang?” Nagkadlaw ko sang kusog-kusog nga akon lang tingog ang mabatian sa palibot. Gintulok ko sang kalain ang masanag nga bulan. “Sala mo gid ini tanan.”