Tag Archives: essay

Two COVID-19 Essays

By Rezeile Eigo Brahim

Change of Plans, Change of Hearts

When the lockdown was announced, we had a plan: stock up on essentials, follow health protocols, try to not get sick. We bought vitamin supplements and altered our diets, getting as much fruit and vegetables to ensure that our immune system could fight the dreaded virus. We were prepared. Or so we thought.

Near the end of March 2020, just a couple of weeks after the early cancellation of classes, my husband complained of pain in his lower abdomen. I thought it was just indigestion, or maybe flatulence. I denied the thought of it being serious because I wanted to stick to our plan of staying away from the hospital. But his pain worsened. It became so unbearable for him that it left me no choice but to rush him to the emergency room.

I packed our bags and dropped off the kids at my in-laws. While my seven-year-old was happily playing and running around without the slightest care in the world, my youngest was bitterly sobbing in protest. I soothed him with hugs and kisses and promises. I told him it would be just a few days. But as it turned out, I was not able to see him and his brother for three weeks.

The hospital admission was admirably fast and smooth. I was able to quickly secure a room. My husband’s urologist and surgeon, whom we already contacted prior that day, came immediately and was very supportive. My husband needed an emergency surgery. However, there was a little complication. A possible COVID-19 patient was in the operating room, and it needed thorough disinfection before my husband could undergo his operation. So it was scheduled early the next day. Faced in a need of making a sudden decision and knowing the risk of COVID-19, our fear and panic escalated. Settling in our room that night, we talked and prayed together, for a while forgetting the serious rift we had previously, a dent in our relationship that we were still working hard to fix.

On the day of the operation, I remember holding my husband’s hand in a firm, reassuring grip before the orderlies wheeled him to the operating room. I stayed watching through the glass doors of the OR until they disappeared out of my sight. And then I was alone. Hospital COVID-19 protocol allowed only one visitor. I sat there outside the OR and waited the longest two hours and forty minutes of my life, the silence broken only by occasional echoes of disembodied footfalls somewhere in the halls. As the minutes continued to drag on with nobody else to talk to and with nothing else to do, I found myself holding on to my wedding ring, circling it around my finger. And in that moment I wanted nothing in the world but his safety. No matter how difficult the challenge we suffered that almost broke us apart, I knew that I still did not want to lose the man I had married.

The days in the hospital following his successful surgery were spent in both his recovery and in us contemplating the struggles and hard times we had gone and were going through. And somehow, in the midst of knowing the uncertainties ahead, coupled with the fear of a medical emergency, we reestablished a stronger bond and a restored marital mutual trust.

Although the hospital stay was only eight days, we had to be home-quarantined for two weeks as a precaution against possible COVID-19 transmission. Work leaves were filed, and the children stayed at the in-laws. This was the first time in eight years that we were spending some long alone time together. The quarantine protocols had given us the much-needed moment for our hearts to recuperate too. The fourteen days were spent in sleeping in, cuddles, and long talks over afternoon tea. We were able to rekindle intimacy without being intimate. Just like our dating days. It might not be COVID-19 that directly hit us, but our foiled lockdown plans, the emergency surgery, and being quarantined together reconnected us and brought us back closer than ever. We were in that battle together.

The Voice in the Window

I was having my tea on the porch and watching my two boys as they got their bicycles ready. It was a sunny afternoon about three months into the lockdown. Every day was a struggle to keep seven-year-old Wiki and four-year-old Mamon from being bored. And since I did not want them to have too much screen time, I made sure to keep them busy by inventing games, making arts and crafts, or simply playing along with whatever fantasy world they had in mind for the day.

The boys were happily racing on their bikes on our wide lawn when a sad, pleading voice came floating from our neighbor’s window. “Kuya Wiki . . . Kuya . . .”

It was Gab, the daughter of our neighbor. Their window opens directly to our lawn. Gab’s plump little face peered at the boys with longing.

“Kuya!” she called again.

The boys stopped in their tracks to look up, acknowledging Gab. She used to come to our house to play before the pandemic.

“Kuya, could you please come around to my house,” she said in perfectly articulated English. “Please, kuya. Let’s play. I’m stuck here forever.” It had always delighted me to hear the little girl speak like she’s best friends with Peppa, but now it just made me sad that her only company for the rest of the quarantine was the pink piglet on television.

Wiki answered a firm no, explaining about the virus. TV and the internet had made the kids well aware of what was happening around and why they were not allowed to go outside. Mamon even calls COVID-19 the “yayay ng Earth.” It is quite surprisingly impressive to know how little children are very perceptive and cognizant of their environment.

“I’m so lonely!” Gab whimpered. “I have no friends!” Louder now. Suddenly the jalousie closed with a loud clank. Then we heard banging of doors, shuffling of tiny feet, and then a loud rapping at the gate.

The boys looked at me. Although they had declined Gab, their eyes spoke what their hearts truly yearned for. As I watched the desperation formed on their little faces, I wanted very much to tell them to open the gate and let them play with Gab. I wanted to disregard all protocols and just let them enjoy like they had always done before the virus restricted everyone. But I heaved a sigh and shook my head, a gesture they clearly understood and, although grudgingly, followed. They unwillingly waved goodbye at Gab and ran inside.

“Sorry, Gab,” I said. “Kuya Wiki and Mamon can’t play with you.”

“Oh, okay,” Gab responded in a soft voice, defeated.

Her dad soon came to fetch her, carrying a stick. While the kids and I huddled in the bedroom, we could still hear Gab quietly crying as she was being led back to their home.

“Umiyak siya, Mama,” Wiki whispered. “Kawawa naman si Gab.” His words sent pangs of guilt and sadness in my heart. Was it too much? Did I overreact? I was torn between wanting them to value the importance of following laws and protocols and wanting them to value friendship. Patiently, I explained to them that Gab was still their friend, and after the pandemic, they would have their play dates again and ride their bikes together. They huddled closer to me, and I hugged them tighter, trying to suppress my tears. My heart broke for Gab, for my sons, and for all the children who were forced to endure isolation, feeling frustrated and in desperate want of company.

Advertisement

Pandemic Drives and the Kindling of a New Fascination

By Dalziel Chaz B. Oyao
Essay

There was fragile excitement in me the first time I was asked by my mother to pick up my sister from work. She was working in one of the malls here in General Santos City, and each day, she would talk about how bleak the situation had become. The corridors once trod by crowds of shoppers were empty, and the smallest sounds echoed in the unlit corners of the mall. “It’s like those zombie shooter games,” she would say. I would then try to picture them as much and see a grim image.

Although her daily narratives were vividly enthralling, I enjoyed my part of the routine even more. My job was mostly to take her to work and then pick her up when she needed to be home. Even though I didn’t particularly appreciate waking up so early, it was the feeling of seeing the city again that compensated for it. In the morning, the highways were so light and empty that I could speed as much as I wanted, and in the afternoon, the sunset was undisturbed and the soft glow of streetlights blended into twilight. In those times, the nakedness of the streets often felt satisfying. Even though it was still, when you saw it in the correct angle, it felt absolutely desolate.

As things got a little better and as the lockdown got more relaxed, I was able to go to more places with the family, although, of course, I had to maintain that routine of picking up my sister and always keeping safe in the process. There were more people to interact with then, so the anxiety would often balloon. Despite these fears, it felt relieving to watch the streets roar with activity again and the city beginning to fill with a little bit more light than it had in the past few months. The slow and somewhat unsteady or uncertain resurrection of the city felt relieving for the time being.

There were days when I refused to drive or even just go out of the house. These were times when I was either exhausted or perhaps too anxious to do anything for the day. But however spent I felt, I could not refuse a good look at the city. Frankly, it was best when I wasn’t the one driving. I got to look at the outside without having to think too much about crashing. I could lean on the glass to see and feel for myself how much the world had changed. With at least one go each week, there was unyielding joy in looking at the roads I’d seen the thousandth time. There was happiness in witnessing civic movement, no matter how relaxed or robust it was. There was an unexplainable delight in seeing the architecture of urban life lingering and rising where it could.

During these moments, I’d usually despise myself for being unable to explain this feeling, this enchantment of one’s hometown as elaborate as possible. But then I was sure other people would have their version of this fascination, and for some, it might even be more mesmerizing to them than it would ever be for me.

Recalling this, I still have that excitement, but it’s much firmer and intense now. It’s both funny and tragic how I’ve only been able to see and admire more of this city during its unfortunate downtime due to the pandemic. I’m not saying it needed this global crisis for me to admire this city. I know I would have found this place, my hometown, in all of its graces, growing stronger in me each year anyway. And although that routine is over as of the moment, I suppose it’s a good thing since I’m now able to go to many places now unrestrained by schedules. For the reader’s assurance, this freedom will not go to waste. More inspired than ever, I suppose I’ll write more about this city now, and this, to be honest, has to be the best way to begin.

Golden Fighting Cocks

By Romeo E. Tejada Jr.
Essay

My younger brother has an odd fascination with fighting cocks, and I don’t approve of it. Every morning, he sacrifices an hour to prepare their food and water, pet them, and comb their sparkling feathers with his bare fingers. He reminds me of our grandfather, a cockfighting enthusiast who sacrificed his meals and medicine and eventually had to be operated on for gastric ulcer. “My brother is treading the path of doom,” I often think.

I’ve been staying at our house with my mom and six siblings during this pandemic. Unlike the empty streets, our house is filled with commotion and brawling. Our house is just another cockfighting arena after all. My youngest sister would punch my youngest brother, showing maneuvers better than an MMA fighter, ending in either of them crying because of the fight or because of the punishment from our mom, while I record their sudden outburst. Oftentimes, my younger siblings would complain about their endless unintelligible modules, chores, and my mom. As a supportive brother, I tease them with their deadlines. “Halaaaa!” I would often say just to rattle their senses.

Inspired by my brother’s fighting cocks, my mom bought native hens, culled chicks, ducks, turkeys, and piglets and reared them. Under my younger brother’s tutelage, these animals grew in our rented lot that became a humble farm in the middle of our municipality. Slowly, I managed to accept that I’m the “dejado” (underdog); my younger brother won the derby.

It was lunch when my mom decided to finally eat a family-reared chicken, a few months after the purchase. Adobo was on the menu, and fumes from the kitchen filled our house and tickled our noses. The kids showed a dichotomy of excitement and sadness while scribbling in their notebooks, waiting for the food. They had been living witnesses of the cute chick’s growth, and we were about to devour it. They didn’t say what they were feeling, but I knew.

Food was served finally, and I plundered the second biggest dollop of meat. I saw my younger siblings’ faces when we were eating; they were not feeling blue anymore. The tender meat, its sweet and salty ambrosial flavor complementing the rice, flared our simple lunch into an otherworldly feast. With enough livestock in our arsenal, such festivity was bound to happen frequently.

A few months later, the price of pork skyrocketed and we sold our pigs. Seeing both of them tied and weighed and hearing their reverberating squeaks in a hot noon was tormenting for us, but we had to survive. No strings attached. On that same month, the chickens and ducks started laying eggs. Instantly, I became the guardian of eggs because some of them would go missing.

While I was in bed, I heard a sudden movement outside and crunching dry leaves. I tiptoed toward the door. I grabbed the pair of scissors that was used to cut our ducks’ wings to minimize their mobility, and served as my knife. I tried hard to suppress my breathing, grabbed my phone, and tapped video recording while covering its flashlight with my sweating palm.

I slowly opened the door, fully exposed my phone, and raised my knife to scare the culprit. I ran toward the noise. I recorded everything, and I caught the ducks—breeding—in the middle of the night. Out of pure respect to privacy, I left the scene and returned to my bed. To this day, I haven’t found out who is stealing the eggs.

It’s ironic that I despised fighting cocks before and now protect their eggs. I’ve slowly learned to appreciate my brother’s talent in rearing animals, knowledge on vitamins and medicine for his fighting cocks, and dedication to feeding them on time with reminders from our mother. It became a source of income and food. I ate chicken meat; I retracted my words. Once he matures, he could become a cockfighting aficionado, a veterinarian, or whatever path he chooses. I, together with my family, will bet on our “llamado.”

Fleeing the Fly Zone

By Daniel E. Costas
Essay

The metro was a scene stripped of its usual glory of jeepneys and trucks choking the space-tight intersection even in the late hours of the deepest nights. For the first time, tar-tattooed tires had ditched the streets. No whiff of gas and engine smoke perfumed the air. A. Bonifacio’s bustle had slipped through a slumber, and the whistling of the wind—about the lamentation of roads over empty pavements—was the only sound there was.

I gazed upon this stillness the city had fallen into through a hazy window etched with spiderwebs on one side. The images I seized were all blurred, but everything was clear to me: the vibrations that kept the city alive had been vanquished from the sociability realm and the city’s tempo in allegro had faded to an adagio.

Though not one figure resembled me from the view my eyes were set on, uncannily, the projections still spoke to me.

I reckon it was the emotions that the ghosted reign outside and I shared. All sorts of loneliness must’ve sipped to me because just like the building and the streets, I was left behind all alone. But unlike them, I didn’t have the wind to tell my story to.

I was in an isolation of my own. Yes, the microbes asserted dominion over my body. It was not a long stretch of assumption to leap into when flu and shivers blanketed my nights. So when my family deliberated to spend the lockdown in Nueva Vizcaya, I held still in Quezon City. But I guess I hopped on to a false conclusion. A few days after my family left, the infections also followed suit, and I regained the manna that the influenza had siphoned from me.

Though it was a conscious decision to remain unmoved, I couldn’t stop tossing the coin even after the tail was revealed. The days of solitude that gleamed my mind and soul were the same days of solitude that gloomed my mind and soul. So what even kind of confliction did I delve into?

A butterfly-wallpapered room held me captive for what seemed like forever, yet it didn’t feel like an escape to a garden or a paradise. It felt like a dumpster with flies of anxiety lounging in the crevices of my brain.

On some days, these flies dispersed when I put on a show for the reflection staring back in the mirror or when I painted either of my canvases—my sketchpad or my face. But on most days, the flies would swarm back with shrilling doubts and regrets that berated my existence or with more questions that lambasted my thought process. Loudest of them all was the fly buzzing with a constant reminder of the shambles the timing of the chaos had caused.

Before the cage-up, the fulfillment of my summer fantasy was to baste my lips with the grease and juice of the famed Cebu lechon, to witness my friend toss her bouquet, and to search my soul in the city of pines. But just like the pines of Baguio, my plans were fogged by the pandemonium.

With my shredded-paper-thin plans, what was left were letters of a story my own wind had to pass on.

A. Bonifacio awakened with every dawn again. The air sniffed the aroma of pollution and coughed through it once more. Tar dripping from the buffet of wheels served on a concrete platter for the metro lathered the streets once again. But I was no longer there to stare down from the cobwebbed window.

Timing is a funny thing, but now I laugh with it after it laughed at me.

I fled the zone of flies—of anxieties domineering over me—and have returned to my hometown. These days, I still bask myself in the debris of the summer of apocalypse. Even though some flies still cling to me, it was rather peaceful for my head to know it’s now in a safer and happier place—metaphorically and literally.

The threat might loom for who knows till when. I’ll just put my plans on hold for now while I hold on to them and wait for life’s tempo to sync with mine.

Dalum Balay

Ni Rexcel Samulde
Dinalayday

Sang apat pa lang ako ka tuig, pirmi ako ginasugo ni Daddy nga linglingon ang iya mga tanum sa dalum sang amon balay. Sang una, mga manok pa ang nagapanilong kag nagalumlum didto, pero sang naubos na ka ihaw kag ang iban naaratay, gintamnan na lang ni Daddy sang marijuana kag ubas nga ginhatag sang abyan nya nga pastor.

Madasig man nga naabandona ang dalum balay kay may nanugid sa mga pulis kag ginkompiskar ang mga marijuana. Pag-abot sang salakyan sang mga pulis, ara ako sa atubang pirtahan nga nagapanit sang bansil sang sigarilyo, kay amo ato ang pirmi nga sugo sa akon ni Pastor. Grabe man ang akon kulba kay basi asta ako prisohon, pero gin-akigan lang ako sang pulis. Kon magtigulang daw ako, mangin adik man daw ko.

Sang nabakante na gid ang dalum balay, pirmi ko ato ginalingling halin sa kawayan nga salug sang amon kwarto. Waay ako sang iban nga makita didto kundi balas, nagmarala nga iti sang manok, kag ang mga buho-buho. Daw nangin kalingawan ko na nga tulukon ang mga buho-buho nga puluy-an sang mga kuto-kuto. Gusto ko na gid tani kutkuton sang palito sang posporo ang mga buho-buho, pero ginabakol ako ni Nanay kon iya ako madakpan. Ang mga kuto-kuto nga balik-awot magkamang nangin handum kag dumut ko na lang.

Sa dalum balay man ako una nga nakakita sang abyan nga indi tawo. Adlaw-adlaw nya ako nga ginabisita. Waay ako nakahibalo kon sa diin sya naghalin, pero pirmi nya ako ginahulat sa dalom sang katre. Kada magmata ako sa aga, mabatian ko sya nga nagapanitsit halin sa dalum, kag amo man ang akon nga paglingling sa iya. Katunga lang sang lawas nya ang akon makit-an nga nagahapayhapay kay ang katunga nagapabilin sa dalum balay; nagalusot lang sya sa buslot sang salug para makatamwa. Ang matuod, itum nga porma nya lang akon nga makita sa dulum. Ang siling pa nya sa akon, indi ko pag-isugid kay nanay nga ara sya sa dalum katre kay basi patyon sya, gani gintuman ko nga isekreto lang namon ang amon pagkitaay.

Isa ka aga, nabatian ko na man ang iya pagpanitsit halin sa dalum. Bag-o ako nanaug sa katre, ginkuha ko ang lighter ni Daddy sa dalum sang ulunan tungud kay gusto ko na makita ang nawong sang akon amigo. Ginsuhut ko ang akon ulo sa dalum katre. Ginpaandar ko ang nagapirawpiraw nga flashlight sa buli sang lighter kag ginpaatubang ko sa iya itsura. Sa una nga tion, nakita ko na ang nawong sang man-og nga nag-amigo sa akon.

Pula ang iya mata, dalagku ang himbis sa iya itum nga panit, kag nagabulto ang iya ulo nga daw may manugtubo nga mga sungay sa bilog nya nga nawong.

Ginsugo nya ako nga magpalapit samtang nagangirit sya sa akon. Pero imbis magtuman, nagdalagan ako pakadto sa kusina nga nagahiribion sa kahadluk. Ginsugid ko ang akon nakit-an kay Nanay, kag ginpangita nila sa palibut sang balay ang akon abyan nga man-og. Pagkatapos sang adlaw nga ato, waay na sya nagpakita sa akon. Waay na sang may nagpanitsit sa dalum sang katre kag sang landong nga nagtuhaw.

Kaupod ko sa akon pagdaku ang ato nga sugilanon. Siling sang akon mga nasugidan, imahinasyon ko lang ato. Imaginary friend daw kon tawgon ang kasubong sa iya. Apang sono sa akon nabasahan, ang mga bata nga may imaginary friend nakahibalo mismo nga indi matuod kag buhi ang ila abyan kag ginahanduraw lang nila ini bilang kahampang, kasubong sang mga bata nga nagaistorya sa munyeka. Gani ginapatihan ko nga ang natabo sa akon indi lang basta imahinasyon. Nakita sya sang akon mga mata. Gintaghol sya sang amon totoy.

Subong, ginabatyag ko gihapon ang epekto sang ato nga panghitabo: kaabtik sa akon magbalikid kon makabati ako sang panitsit, kag pirmi man-og ang akon nga madamgohan. Pero waay na ako sang balita sa ato nga tinuga. Kon magpakita sya liwat sa akon, mangayo ako sang pasaylo kay nagpalagyo ako sa iya sadto. Subong nga tion, indi na ako mahadluk. Luyag ko pa gani nga kamustahon ang akon pinakauna nga amigo. Hambalan ko man sya nga sa sulod sang baynte-kwatro ka tuig, indi lang sya ang man-og nga akon nangin abyan. Ang iban, daw kasubong man sa iya: katunga lang sang pagkatawo ang akon nakilal-an kay ginatago nila ang katunga.

Limon

Ni Lino Gayanilo Jr.
Dinalayday

Indi ko gid malimtan ang gin-agihan nga kalisud sang tion nga naghupung ang akon ginhawa. Yara ako gahigda sa balatangan sa emergency room sa isa ka ospital samtang ginabatyag ang madasig nga pagpitik sang akon tagiposoon. Hinali nga ginkuha sang nars ang akon heart rate kag blood pressure. Mas ginkulbaan pa gid ko sang nahibaloan ko nga taas kaayo ang mga ini. Naglain tapat ang akon pagginhawa kag nagdulum ang akon panan-aw sa palibut. Didto na ko gintakdan sang nasal cannula para sa oxygen therapy. Sa sunod nga tion, sang ginpainom ako sang bulung, didto ko ginpiyong ang akon mga mata kag gindumdum si Nanay.

Nagdaku ako nga pirme gasalig sa akon iloy. Bisan pagpangihi sa kasilyas kon gab-i, indi ko mahimo kon wala sya gabantay sa gawas. Talawit gid ako sa huni sang tiktik, sa aswang, kag labi na sa kalag. Pero sa tanan nga ginakahadlukan ko, natabo ang pinakamalain sa tanan—ang iya pagtaliwan.

Bulan sang Septiembre, magduha ka tuig bag-o nagtaliwan si Nanay, halos kada gab-i ko sya madamgohan. Sadto nga tion, yara sya pirme sa boarding house agud agubayan ako hinali atakehon ako sang panic. Sa indi ko bal-an nga rason, kapila na ako nagabugtaw kon alas-dos ukon kis-a alas-tres sang kaagahon. Nagapin-ot ang akon dughan tungud sa akon mga damgo. Isa ka beses, nadamgohan ko ang lola ko nga si Flor nga nagtugon sa akon nga bunyagan ko ang limon nga gintanom ni Nanay sa atubang balay kay mag-updanay na daw sila sa langit. Indi ko daw ini pagpabay-an, labi na ang akon kaugalingon. Pagkaaga sadto, na-diagnose si Nanay nga may sakit. Nami pa man ang iya hambal sa akon nga sa manug-abot nga Lunes, magpaospital pa sya kay kaya pa man kuno bulungon ang iya pneumonia. Nagsalig ako sa iya hambal, rason ngaa wala gid kaayo ako ginkulbaan para sa iya. Apang yara sya nagpauli sa amon balay sa Bagumbayan. Nagpabilin ako para asikasohon ang papel sang akon mga estudyante para sa isa ka innovation expo.

Sa adlaw sang paindisanay sang mga produkto sang mga bata, gulpi ako nangluya kag hinali nga naghigda sa bangko sa isa ka klasrum. Gulpi ko naisip si Nanay. Halin sa oras nga ato, wala na ako gana sa tanan nga butang sa akon palibut. Daw ginhabulan sang kasubo ang akon dughan sa indi ko mahambal nga rason. Nahunahuna ko gid nga may natabo sa iya bisan wala ako nakabaton sang text message halin sa akon mga utod. Sa hapon, samtang gasakay ako sa multicab pauli sa boarding house, gusto ko gid maghibi sa kabangdanan nga kusug gid ang akon banta nga may natabo gid nga malaut. May kon ano nga enerhiya o koneksyon ang naghutik sa akon kasingkasing nga wala na si Nanay—nga wala na may magbantay sa akon kon maglain liwat ang akon pagginhawa.

May tion gid nga bisan bulag pa ang aton mata ukon indi makabati ang aton talinga, mahibaloan gihapon naton ang malain nga natabo sa aton palangga. Ngaa? Paano? Pamangkot nga wala gid sang pormula nga makatakus. Ginpangabay ko man tani nga mali ang akon kutob pero nagtuod gid ang akon mga damgo.

Tatlo ka gab-i halin sang ginlubung si Nanay, nabatyagan ko sa una nga beses ang iya presensya. Ako lang isa ang yara sa sulud balay samtang nag-abri sing mahinay ang puertahan. Wala man sang kusug nga hangin o tao sa gawas para lisoon ang doorknob. Nabatyagan ko dason ang pagtindog sang akon mga balahibo sa abaga nga daw ginahakus ako indi sa kahadluk kundi sa kasubo. Sadto man nga gab-i, una ko sya nadamgohan halin sang nagtaliwan sya. Isa ka gab-i naman, bulan sang Oktubre sang 2019, nagpabatyag liwat si Nanay sa akon damgo. Samtang ginakaptan nya ang pugad halin sa palayan, ginhambalan nya ako nga magsulat ako parte sa iya kay basi magdaug kuno ako. Didto ko nahunahuna nga magsali sa isa ka paindis-indis sa pagsulat, kag sang naggawas ang resulta, isa gid man ako sa mga nagdaug. Damo pa sang tion nga nagpadamgo si Nanay, pero sa tanan nga to, ang indi ko gid malimtan amo ang damgo nga kung sa diin gintugonan nya ako nga indi ko gid pagbasolon ang akon kaugalingon sa iya paghalin sa kalibutan. Sobra isa ka tuig na abi nga akon ini ginahimo, kay tatlo ka bulan bag-o sya nagmasakit, nadisgrasya sya sa motor nga iya ginsakyan. Padulong tani sya sa boarding house para bantayan ako. Nakalampuwas sya halin sa pagkalipong sa aksidente, pero kay ginalukdo nya ang gal-um sang pag-antos sa akon nga tuslok-gabut ang dagum sang dextrose, ang kamatayon wala nagtalang pakadto sa iya.

Kasubo gid matuod kon bayaan kita sang aton iloy, pero sa sina man nga tion, mas makilala gid naton ang aton kaugalingon. Subung wala na ko nahadluk mangihi sa gawas bisan nagahuni pa ang tiktik sa babaw (basta ang huni mahinay lang), kag wala na man ko nahadluk makakita sang kalag basta si Nanay lang. Kahapon, ginpuksi ko na ang ikaduha nga bunga sang limon nga iya gintanom.

Pasi

Ni Wilma A. Barcelona
Dinalayday

Sa kada uhay sang paray, ara ang mga pasi. Ang mga tinumpi sang ginaraban ginalinas namon sang akon iloy kag mga magurang, kag tiponon namon ang mga ini, isulod sa sako, ilay-ang, kag ipagaling para mahimo nga bugas nga amon tirig-angon.

Ang kada pasi nagasimbolo sang panahon sang akon iloy nga wala nya nagamit sa pag-atipan sa akon. Nagakatulugan ako nga wala nakapanghinaw tungud ang panahon ni Nanay kulang pa sa pagpangita sang aranihon. Kinahanglan nya timbangan sa pagpangabuhi si Tatay kay ang kita sini sa pagpanday kulang gid sa amon mga panginanghalon.

Ang kada pasi nagasimbolo man sang tsansa sang akon mga magurang nga makaeskwela nga wala nahatag sa ila. Kung sa diin may aranihon, didto sila. Tungud kay laban pa ang absent nila kaysa sulod nila sa eskwelahan, napilitan sila nga mag-untat asta nga nagpalamana sila.

Ang tagsa ka pasi nagapahanumdum sa akon sa masadya nga mga adlaw sa akon kabuhi, mga adlaw nga kompleto kami sa sulod sang balay. Ginasugo ako ni Tatay nga gabuton ang iya bungot gamit ang pasi sang paray. Kung malapit na gani ako sa daku-daku nya nga alum sa ibabaw sang iya baba, gulpi lang nya ako angkabon, kag sa akon kakibut, magaharakhak ako. Si Nanay naman, ginasugo nya ako nga gabuton ang mapino nga bulbul sa iya maputi nga irok, gamit gyapon ang pasi sang paray.

Kon may ara kami linay-ang sa amakan, ginabantayan ko ini agud indi matuka sang manok. Nagaugtas gid ako kay indi ako makahampang.

Ang pasi kinahanglan mapili naton kung makasimpon ini sa bugas nga tirig-angon agud nga manami ang aton pagkaon. Sa aton kabuhi amo man sini. Magpili kita sang pasi. Apang sa pagpili, indi magpasobra tungud may hurubaton ang mga mal-am: “Sa sobra nga pili, nagkadto sa pasi.”

“Parehas sa Amon”

Ni Yves Tedera
Dinalayday

Sadtong Nobyembre 2019, bilang mga psychology student, nagkadto kami sa isa ka psychiatric facility sa Davao para sa isa ka internship. Isa kami ka semana nga nakig-angot sa mga pasyente didto. Sang natapos ang semana, naghiwat kami sang programa—nagpahampang, nagpakanta, nagpasaot, kag naghatagay mensahe sa ulihi.

Isa sa amon mga nauyatan nga pasyente si Ate Dora, indi nya tuod nga ngalan. Sa ila tanan, sya ang pinakaaktibo makigbahin. Game sya sa amon mga ginpahimo. Masinadyahon sya. Sa nagligad namon nga pakig-istorya sa iya, nasaysay nya ang iya kabuhi dati kag ang iya paglaum nga makagwa sa pasilidad kag makaupod ang iya bata.

Samtang nagahatagay na kami mensahe, nagpasalamat si Ate Dora sa amon nga mga intern kay bisan paano, nakahatag daw kami kasadya sa ila. Indi ko gid malipatan ang iya mga tinaga samtang sya galuhaluha: “Sana marami pa kayong matulungang kagaya namin.”

Siguro kung ang yadto nga mga tinaga naghalin sa isa ka biktima sang kalamidad, makabig ini nga normal nga komento kag sinsero nga pagpasalamat lang. Ugaling kay naghalin ini kay Ate Dora, ang tinaga nga “kagaya namin” kasakit batyagon.

Nakahibalo sya kung ano sya, kung ngaa yara sya sa pasilidad, kag kung ano ang obra namon nga mga intern. Kasakit batyagon nga malawig nga panahon na nga malayo sya sa iya pamilya.

Kasakit batyagon nga ang amo yadto nga mga tinaga naghalin sa isa ka tao nga mapagsik kag masinadyahon. Sya mismo nakahibalo nga ang mga tawo nga “parehas nya” nagakinahanglan sang medikal nga bulig. Sya mismo nakahibalo nga ang mga tao nga “parehas nya” ginatawag lang nga “buang” sang iban nga mga tawo—wala ginarespeto, wala ginakaluy-an, wala ginatratar sing maayo.

Ang yadto nga internship nakabulig gid sa akon nga makita nga ang mga tawo nga parehas kay Ate Dora may ara isip. Bisan paano, makaintindi sila sang tan-aw sang katilingban sa ila. Bisan may yara sila nga kondisyon, may yara pa sila mga abilidad, handum, kag paglaum, kaangay sang mga “normal” nga tao.

Si Ate Dora nagalaum nga makabulig pa kami sa madamo nga tawo. Kanami sa pamatyag nga ang mismo nauyatan mo nga pasyente nagapasalamat sa imo kag nagahandum sang pag-uswag mo sa imo propesyon.

Isa lamang yadto ka ginatawag nga chance encounter—manubo nga pag-inupdanay—ugaling magatener sa akon memorya hasta sa akon pagtigulang. Akon ginalauman ang pag-ayad sang mga pasyente sa diin man sila dal-on sang kapalaran.

Ako man nagalaum nga madamo pa ako mabuligan.

Nalulunod Din ang Mga Isda

Ni Rexcel Samulde

(Ang sanaysay na ito ay winner ng 3rd Lagulad Prize.)

Masangsang na amoy ang sumalubong sa amin sa Lake Sebu nang mamasyal kami roon ng aking tiyuhin noong Pebrero 2017. Habang nakadungaw kami sa bintana ng van, nakapatong ang kaliwang hintuturo ni Tiyo sa kaniyang nguso at nakasandal ang kaniyang balikat sa pintuan ng sasakyan. Nakakunot rin ang kaniyang noo, at wala siyang kibo. Nakatingin lang siya sa lawak ng lawang tila ayaw ipasilip ng kakahuyan at kabahayan sa kalsada. Halatang dismayado sa lugar si Tiyo. Nahiya ako sa kaniya dahil galing pa siya ng Iloilo, at naengganyo siyang magrenta ng van mula sa amin sa Surallah, South Cotabato, dahil labis kong ipinagmalaki ang ganda ng Lake Sebu noong nagbabalak pa lamang siyang magbakasyon dito sa Mindanao. Hindi naman maitatanggi na ang lawa ay  gayuma para sa mga matang nasasabik sa kagandahan ng kalikasan. Subalit kahit ako man ay nagtaka kung bakit kakaibang Lake Sebu ang aming nadatnan kumpara sa kung paano ko ito inilarawan kay Tiyo.

Kasama ang drayber ng van, pumasok kaming nakatakip ang ilong sa isang resort, sa poblacion ng bayang ipinangalan sa lawa. Mukhang kami lang ang pumunta roon noong araw. Nakamaskara pa ang mga empleyado sa resort. Kakaibang uri ng katahimikan ang narinig ko kung ikukumpara ko ito sa mga nakaraan kong pagpunta. Noon, ang katahimikan ay tila pagyakap ni Fun Bulul, diyos ng kabundukan ng mga T’boli, sa mga bisitang sabik na matanaw ang kaniyang kaharian, ngunit ang katahimikan ng mismong araw ay walang kabuluhan. Hindi ramdam ng marami ang pagbati at basbas ng mga T’boli sa lugar. Tila may sumaklob na sumpa sa puso ng lawa.

Sa pagpasok pa lang namin sa poblacion ay marami nang nasayang na karanasan ang aking tiyo. Una, ang malanghap ang preskong simoy na hinihinga ng paraiso. Hindi rin mahagilap sa hangin ang mga nagtatalong aroma ng nilagpang at inihaw na tilapya mula sa abala sanang kusina. Pangalawa, hindi niya nasipat ang mga nasa paligid na t’nalak, ang makulay na tela ng mga T’boli na hinabi ng kamay at ginagawang damit o ginagamit sa mga kagamitan at palamuti . Alam kong mamamangha si Tiyo kapag sinabi kong nagmula ang disenyo ng mga t’nalak sa panaginip ng manghahabi. Nais ko rin sanang masaksihan ni Tiyo ang iba’t ibang uri ng madal, o sayaw, na inihahandog ng resort sa entrada, lalo na kung paano ipinapagaspas ng mga katutubong mananayaw ang kanilang mala-malong na kumu na tila mga ibon sa palayan habang sinasayaw ang madal tahaw. Ngunit wala ang mga mananayaw sa resort. Wala ang pagsalubong ng nakagagalak na musika, sayaw, kulay, at samyo. Medyo nalungkot ako para kay Tiyo.

Niyaya ko silang manaog ng hagdan dahil naroon sa baba ang magagandang kubo kung saan mapagmamasdan namin nang malapitan ang tubig. Nang pababa na kami ay nakita kong naduduwal si Tiyo sa likod ng kaniyang panyo. Namuo ang luha sa gilid ng kaniyang mata. Tahimik lang ako noon habang nakapisil ang ilong. Sa isip ko, bakit hindi niya kaya ang masangsang na amoy ng lawa gayong isa naman siyang mandaragat? Sa pagkakaalam ko kasi, kapag nasanay ang isang tao sa mabahong amoy ay nagiging samyo na lang ito sa kaniya, katulad ng sariling amoy, o katulad ng mga nagtatrabaho sa slaughterhouse na ordinaryo na lang sa kanila ang lansa ng dugo.

Nang hindi na siya makatiis, tinanong ako ni Tiyo kung bakit mabaho. “Hindi ko rin alam,” sagot ko sabay kibit-balikat. Ako na rin mismo ang nagyaya sa kaniya at sa drayber na huwag nang magtagal sa ibaba kahit pa mapang-akit ang mga liryo sa luntiang lawa. Pumayag naman sila, pero bago pa man namin talikuran ang lawa ay may dumaan malapit sa amin na tatlong owung, ang tradisyunal na bangka ng mga T’boli na gawa sa puno ng lawaan. Halos puno ng isda ang maliliit na bangkang sinasagwan ng matatandang lalaki. Namangha si Tiyo sa nakita, at kahit may takip na panyo ang kaniyang ilong at bibig ay sumigaw pa rin siya para magtanong kung magkano ang isang kilong tilapya. Pasigaw ring sumagot ang isang matanda, pero hindi namin malinaw na narinig ang sinabi nito. Paulit-ulit lang nitong binanggit ang salitang kamahong habang itinuturo ang tubig. Doon lang namin napansin na may nakalutang na mga isda sa lawa. Unang beses kong narinig ang salitang kamahong noon, pero sa pagturo pa lang ng lalaki sa berdeng lawa, alam ko nang hindi maganda ang kahulugan nito. Hindi ako nagkamali. Mga patay na isda ang sanhi ng umaalingasaw at nakasusukang amoy sa gitna ng bayan. Sinakop na pala ng tinatawag na putrescine ang atmospera. Nabasa ko kumakailan lang na ang putrescine ay isang kemikal sa katawan na dahilan ng pangangamoy ng patay na tao o hayop. Kapag nalanghap ito ng tao, nagbibigay ito ng malakas na chemosensory signalna may masamang nangyari o may panganib sa lugar kaya dapat itong lisanin. Hindi ko man alam ang ganitong paliwanag noon, malamang na ang nabubulok na simoy ang nag-udyok sa amin na umuwi na lang.

Itinuloy namin ang pag-akyat nang matakpan ang mga owung ng magkakatabing kubo at nawala ang mga ito sa aming paningin. Habang tahimik kong binilang ang mga hakbang sa hagdan, doon na nagkaniya-kaniya sina Tiyo at ang drayber ng haka-haka patungkol sa sitwasyon ng lawa.

 Kuwento ng drayber ng van, maliit lang na bilang ng patay na tilapya ang tumambad sa amin, dahil ilang araw na raw nang simulang hakutin ng mga mangingisda at ng lokal na pamahalaan ang mga palutang-lutang na biktima ng kamahong. Alam na pala ng drayber ang kalagayan ng lawa, pero dahil naghahanap ng pagkakakitaan, itinuloy niya pa rin ang paghatid sa amin. Dagdag niya, sa simula ng sakuna, libo-libong tilapya ang nakasalansan sa ibabaw ng tubig, at aakalain mong sinadya silang itambak sa maliit na espasyo ng kulungan. Sinabi rin niyang dahil daw ang kamahong sa asupre na umusbong sa lawa mula sa Mt. Melibengoy, na mas kilala sa tawag na Mt. Parker. Nilason daw ng asupre ang mga isda kaya sila namatay. Mukhang malabo ang teorya ng drayber dahil nasa bayan ng T’boli ang Mt. Parker at halos apatnapung kilometro pa ang layo ng naturang bulkan sa Lake Sebu. Pero may nabasa akong hindi naman imposibleng tumaas ang sulfuric acid ng lawa lalo na kapag maulan ang panahon. May sinabi rin sa akin noon ang kaibigan kong tubo ng bayan. May paniniwala raw silang mga T’boli na may isang taob na bulkan sa lugar, at tinatawag nila itong Tebewow. Ito raw ang dahilan kung bakit maitim at malabo ang tubig ng lawa at kung bakit may mga panahong namamatay ang mga isda. Kung totoo ang paniniwala nila, naisip kong posibleng sa Tebewow nanggagaling ang asupreng tinutukoy ng drayber at hindi sa Mt. Parker.

Iba naman ang paliwanag ni Tiyo. Sa tingin niya ay lubhang bumaba ang lebel ng hangin sa lawa na likha ng tuloy-tuloy na pag-ulan at pagdami ng mga kulungan. Mas lalo lang nagbigay ng katanungan sa akin ang kaniyang bersiyon ng kamahong. Kailangan pala ng hangin ng mga isda? Sa edad na bente-dos noon ay para akong batang walang alam sa agham, at mas pinaniwalaan ko pa ang ideya kong pinatay ng higanteng halimaw ang mga isda dahil sobra na ang populasyon nila.

Naniniwala akong may halimaw sa ilalim ng lawa dahil sa sabi-sabi. May malaking ahas o higanteng isda raw sa lawa, kaya mabigat ang pakiramdam ko sa tuwing tinitingnan ko ang lawa lalo na sa gabi. Madalas kaming pumupunta sa Lake Sebu simula pa dati. Doon ikinasal ang tiyahin ko, doon ang pasyalan ng pamilya, at paboritong lugar rin ito ng aming unibersidad kapag nagkakaroon ng seminar-workshops sa diyurnalismo. Inaabot kami ng ilang gabi doon, kaya palagi kong napagmamasdan ang lawa. Hindi naman nag-iiba ng anyo ang lawa kahit mulat na mulat ang buwan, pero ang katahimikan nito kapag nagtatago sa dilim ay may dalang kilabot. Naniniwala ang aming angkan na mariit ang lawa. Sa mismong lawa kasi namatay ang aming lolo. Lasing siya noon. Umihi siya sa kawayan sa gilid ng lawa, nadulas, at nalunod. Ayon kay Lola Shirley, hinila raw si Lolo ng halimaw hanggang sa kailaliman dahil hindi niya nirespeto ang lugar. Pagkatapos ng trahedya, lumipat si Lola sa Surallah para kalimutan ang nangyari, ngunit hangang ngayon, dala niya pa rin ang pagkapoot sa lugar.

Katulad ng pagkapit ng trauma kay Lola Shirley, hindi rin kami iniwanan ng nakakasulasok na amoy ng nabubulok na mga isda. Sumama sa aming pag-uwi sa Surallah ang amoy ng kamahong. Nanatili pa ito sa aming mga baga. Doon ko lang napagtanto kung bakit ganoon ang reaksiyon ni Tiyo kahit sanay siya sa maalat at malansang amoy ng dagat. Hindi siya nag-inarte. Naduwal siya dahil imposibleng tanggapin ng kaniyang sistema bilang samyo ang amoy ng kamatayan. Ang alingasaw ay maikukumpara sa amoy ng isinupot na lamanloob ng isda na ilang araw nang nakakubli sa basurahan, ninakaw ng aso, at ikinalat sa lupa. Ngunit kahit ganoon kalubha, ipinaalala naman nito sa akin ang nakasanayan kong biyahe patungong Glan, Sarangani Province, nang nagtuturo ako doon noong 2015. Sa bayan ng Alabel, Sarangani, kasi ay may isang bahaging pareho ang amoy sa kamahong dahil sa komersiyal na pag-aalaga nila ng hipon. Noong mga unang buwan ng pagbibiyahe ko sakay ng van, pigil-hininga ako kapag nakikita ko na ang kapitolyo ng Sarangani dahil doon banda ang baybaying may masangsang na simoy. Kinalaunan ay nasanay rin akong balewalain ito, at naging hudyat pa nga sa akin ang amoy na ilang minuto na lang ay masusulyapan ko na ang paliko-likong kalsada sa gilid ng baybayin patungo sa naghihintay kong katre sa Glan. Minsan pala, hindi lang ang mabango at pabango ang nostalhik. Pero kung ganoon nga, ano ang maipapaalala sa akin ng amoy ng kamahong maliban sa pagguhit ng lungkot sa mga mata ng matatandang sinasagwan ang kanilang owung sa lawak ng naghihingalong lawa?

Mahirap ngang maging samyo ang kamahong.

Mas lalo ring ipinalimot sa akin ng kamahong ang lasa ng tilapya. Ilang taon na akong hindi kumakain ng tilapya dahil may taluhiyang ako rito. Noong 2014, namaga ang sugat ko sa paa at nagpasya akong uminom ng antibiotic nang walang gabay ng doktor. Simula noon, nagkakataluhiyang na ako kapag umiinom ng antibiotic (maliban sa amoxicillin trihydrate) at kapag nakakakain ng malalansang pagkain. Nangangati ako nang todo at nahihirapang huminga. Nang minsang inatake ako, kinailangan akong dalhin sa ospital upang maturukan ng antihistamine. Kaya maingat na talaga ako ngayon sa mga pagkain. Gayunpaman, hindi man ako kumakain ng tilapya, ramdam ko ang kawalan ng mga tao sa Lake Sebu. Malaking dagok ang kamahong sa kanilang kabuhayan. Isinailalim ang lugar sa state of calamity nang taong iyon, at ipinagbawal ang pagkonsumo at pagbenta ng tilapyang apektado ng kamahong. Ngunit sa kabila ng kautusan, namakyaw pa rin si Lola Shirley ng tilapya, ginawang tuyo ang mga ito, at ibenenta. Pinilit niya kaming bumili dahil di hamak na mas masarap daw ang mga nakamahong na tuyo kumpara sa ordinaryong isda. Hindi kami kumbinsido. Hindi kami bumili. Pero iniwanan niya pa rin kami ng ilang piraso bago siya umalis.

Alam ng mga nakatira sa Lake Sebu ang malaking kadahilanan ng sunod-sunod na paglutang ng mga walang buhay na tilapya. Malaki ang ambag ng fish feeds sa kamahong. Nabulok kasi ang fish feeds na pumailalim sa lawa, nagsanhi ng polusyon, at nilason ang mga isda. Ganoon pala gumanti ang lawa. Pinipigilan nito ang sariling paghinga, at pinapanood kung paano nawawalan ng pag-asa ang mga tao habang unti-unting tumatahimik ang mga tilamsik. Binagsak nito ang akuwakultura ng bayan. Puro bulok ang aning kanilang naiuwi. Naalala ko ang mga nakita kong mangingisda na nagsasagwan ng owung noon. Ilang beses kaya silang nagpabalik-balik upang hakutin ang mga patay na isda? At anong lakas ang gamit nila sa pagsagwan gayong tunay na nakapanghihina ang ganti ng lawa?

Halos dalawang taon pa bago ako nakabalik sa Lake Sebu. Walang balita, walang pangungumusta. Niyaya lang ako ng mga kaibigan kong  pumunta ulit sa bayan dahil matagal na rin silang hindi nakakabalik. Noong Disyembre 2019, itinuloy namin ang planong mamasyal. Sina Beth at Halima ay parehong galing ng Sultan Kudarat, at dahil ako ang pinakamalapit na naninirahan sa Lake Sebu, ako ang inulan nila ng mga katanungan sa loob ng van. Saan ang magandang puntahan? Ano ang masarap kainin? Nakakatakot bang mag-zipline? Nilagay ko na naman ang sarili sa posibleng kahihiyan nang magmayabang ulit ako sa pagsagot. Hindi ko naiwasang mag-alala; baka hindi pa rin kasi nilisan ng parusa ang malawak na bahagi ng lawa. Ilang minuto lang ay nakaapak nang muli ang aming mga paa sa Lake Sebu. Inikot ko ang aking tingin. Tinalasan ko ang aking pang-amoy, at nagsimulang magkumpara ng kasalukuyan at nakaraan ang aking utak at ilong.

Una naming pinuntahan ang mismong resort na binisita namin ni Tiyo dati. Pagpasok pa lang namin sa entrada, naramdaman ko na ang panunumbalik ng sigla. Napabuntong-hininga ako. Sa wakas, pagkatapos ng dalawang taon ay muli na naman akong napahanga ng madal at ng mga instrumentong humihiyaw ng katutubong musika. Maririnig na sa paligid ang naglalakbay na tunog ng kulintang, sludoy, at d’wegey na hindi ko narinig noong 2017. Pati ang pasipol na himig ng pagkaskas ng troli sa kable ng  zipline para sa mga pagkain ay nakawiwili ring pakinggan. Nagtutunggalian na ang mga aroma ng tinolang manok sa kawayan, escabeche, at rebozadong tilapya na nakawala sa hangin mula sa abalang kusina. Bumaba kami ng hagdan, ngunit sa pagkakataong iyon ay hindi na ako nagbilang pa ng mga hakbang. Hiniling ko na sana ay nandoon din si Tiyo para mapatunayan niya mismo ang mga sinabi ko noon. Hindi pa naman siguro huli ang lahat para magbago ang tingin niya sa lawa.

Sa hindi kalayuan, natanaw ko ang isang lalaking nakatayo sa kaniyang owung. Halatang gamay na niya ang pagbalanse sa maliit na bangka sa kabila ng magkakasabay na paggalaw ng hangin at tubig. Nagsaboy siya ng fish feeds sa mga lambat. Pinag-agawan ng mga tilapya ang mga pinong butil na pumailalim sa tubig, at sumayaw ang mga tilamsik ng tubig. Tiningnan ko ang aking mga kasama. Nakangiti sila. Palipat-lipat ang tingin sa langit, sa lawa, at sa mga turistang kinukunan ng litrato ang isa’t isa. Hindi dismayado. At habang naglalakad ay suminghot-singhot ako hanggang nakarating kami sa kubo. Wala na nga talaga ang amoy ng kamahong. Presko na ang hangin kahit dumadampi muna ito sa pisngi ng lawa bago namin ito malanghap. Wala nang bahid ng kamatayan. Ganito ang Lake Sebu, sabi ko sa sarili. Natulala ako dahil sa nakabibighaning tanawin na saklaw ng aking pananaw, at muli na naman akong nabihag ng mga liryong hinahawi ng mga sagwan.

Ang Ikawalong Salot

Ni Arville Villaflor Setanos

(Ang sanaysay na ito ay runner-up sa 3rd Lagulad Prize.)

Tuwing umuuwi ako ng Tacurong City, Sultan Kudarat, hile-hilerang puwesto ng mga nagtitinda ng pritong balang ang nadadaanan ko. Mula sa labasan ng General Santos City hanggang sa bukana ng Polomolok, South Cotabato, parang mga kabuteng nagsusulputan sa gilid ng daan ang makukulay na mga payong na ginagamit ng mga nagtitinda. Nakagawian ko nang bumili sa isa sa mga puwesto, at hindi ko matandaan na nawalan ng suplay ang mga nagtitinda. Napapaisip tuloy ako minsan kung may mga alagang balang ang mga nagbebenta na pinaparami at inaani nila gaya ng ginagawa sa tilapia at hito, ngunit alam kong malabo ito, at may nakakalungkot na katanungan sa aking isipan: Ilang taniman kaya ang naubos bago naging paninda ang mga pritong balang?

Sa isang palabas na napanood ko sa National Geographic Channel, ipinaliwanag ng isang entomologist na likas umano na mapag-isa ang mga balang, subalit sa tuwing sasapit ang panahon ng tagtuyot, nagbabago ang ugali nila. Nagsasama-sama sila at naglalakbay ng milya-milya upang manginain sa mga lupaing may natitira pang pananim, at tumitindi ang gana nila. Pagdating ng tag-ulan, mabilisan silang nagpaparami, kasabay ng pag-usbong ng mga luntiang pananim. Sa loob lamang ng isang araw, kaya ng isang buong kawan ng balang na umubos ng mga pananim na sapat upang pakainin ang tatlumpo’t limang libong katao.

Noong nabubuhay pa si Lolo Anoy, ang ama ng aking ina, nagbabahagi siya minsan ng mga alam niya tungkol sa mga balang. Sobrang lakas daw ang pang-amoy ng mga balang, kaya alam ng mga ito kung saang lugar sagana pa ang mga pananim. Sumasabay diumano ang mga ito sa ihip ng hangin upang mabilis na makalipat at makahanap ng mga bagong makainan. Dagdag pa niya, nagdidilim ang kalangitan kahit pa tanghaling tapat kapag sumasalakay ang mga balang. Hindi man nakatapak ng kolehiyo, gamay ni Lolo ang galaw at sistema ng mga balang na para bang bihasa siya sa pag-aaral sa mga ito. Marahil dala na rin iyon ng maraming taong pakikipagbuno niya sa mga mapaminsalang salot tuwing sumasalakay ang mga ito sa Gansing at mga kalapit barangay.

Madalang na akong nakakapunta ng Tacurong simula noong makapag-asawa ako at magkatrabaho sa pampublikong paaralan bilang isang guro. Sa General Santos na lubusang umikot ang mundo ko. Ilang taon na rin ang nagdaan mula noong huli akong makadalaw sa bayang tinubuan ni Nanay. Humigit-kumulang dalawang oras ang biyahe mula General Santos hanggang Tacurong. Tuwing bakasyon lamang ako may pagkakataon na bumisita sa mga kamag-anak at kaibigan ko roon.

Ramdam ng buo kong katawan ang bugso ng hanging aking nakakasalubong na tila ba itinutulak akong pabalik kung saan ako nanggaling. Sumulyap ako sa supot na aking inipit sa bandang harapan ng aking motorsiklo sa pag-aalalang baka nilipad ito ng malakas na ihip. Hindi kabilisan ang aking takbo, kaya naamoy ko ang samyo ng nag-aagaw na ginisang bawang at sili na nakahalo sa pritong balang. Sa isang iglap, may nanumbalik sa aking gunita.

“Tong, itaboy mo na!” isang malakas na hiyaw mula sa malayo.

Hawak ang mahabang sanga ng ipil-ipil na binali ko mula sa likod ng bahay nina Lola, hinampas ko nang hinampas ang damuhan na tila ba isa akong lasing na nag-aamok. Kaalinsabay ng aking walang direksiyong hagupit ay ang pagsiliparan ng mga balang na nanginginain sa talahiban. Nakabibingi ang pagaspas ng mumunti ngunit libo-libong pakpak. Halos magdilim ang buong paligid. Hawak ang magkabilang dulo ng nakabukang kulambo, nakaabang na ang mga kaibigan kong sina Norman at Taruk sa pagpasok ng mga nais nilang hulihin. Sa isang kisapmata’y halos napuno ang panlambat ng dalawa! Mabilis nilang inilapat sa lupa ang bunganga ng kulambo at pinagdikit ang dalawang dulo nito upang siguruhing walang makakatakas.

“May ulam na tayo,” nakangising wika ni Taruk. Sa tatlo kong matalik na kaibigan, madalas na siya ang hindi ko nakakasundo. Lagi niyang iniisip na parang laro at biro lang ang lahat. Ako naman ang pikon at halos siniseryoso ang lahat ng bagay.

“Mangangamoy balang na ang mga bunganga natin nito,” sabi ko na nakakunot ang noo. Magdadalawang-araw na rin na halos panay balang ang inuulam namin sa hapag. Isang araw pa at baka isipin na ng mga balang na isa ako sa kanila dahil sa amoy ng aking hininga.

“Ipaluto na natin kay Manang Gamay para mapaghatian na natin mamaya,” nasasabik na sabat ni Norman, na ang tinutukoy ay ang aming tiyahin. Pinsan ko si Norman at siya rin ang kinikilalang lider ng aming grupo, marahil sa kadahilanang siya ang pinakamatanda sa aming magkakaibigan. Ang tatlo sa amin ay nasa ikaanim na baitang, samantalang siya naman ay nasa unang taon na sa hayskul.

“Saan nga pala si Natoy?” dugtong ni Norman habang ibinabaling ang paningin kaliwa’t kanan. Magdadalawang araw na rin mula noong huli naming makita si Natoy. Bagama’t siya ang pinakabata, si Natoy ang may pinakamaraming nalalaman sa aming apat pagdating sa mga pasikot-sikot sa bukid. Ito ay sa kadahilanang lumaki siyang katuwang ng kaniyang amang magsasaka.

“Baka nag-ani ng palay,” sagot ni Taruk. “Uwi na tayo. Malapit na ang tanghalian.” Halatang nabibigatan siya sa pagbitbit ng halos kalahating sako ng balang na nahuli kanina, kaya inalalayan siya ni Norman.

Pansamantala akong naiwan sa aking kinatatayuan. Nilingon ko ang hilera ng mga puno ng niyog sa dulo ng malapad na damuhan. Sa likod ng mga nagkukumpulang punong ito ay bahagyang maaaninag mula sa malayo ang maliliit na kubo na nakaharap sa malawak na taniman ng palay. “Kumusta na kaya si Natoy?” bulong ko sa aking sarili.

Taong 1998 iyon. Tuwing bakasyon sa Mayo, bumibisita ang pamilya namin sa Barangay Gansing upang makasama ang mga kamag-anak at upang doon na rin hintayin ang muling pagbubukas ng klase. Sa ganitong panahon ko rin nakakasama ang aking mga kaibigan.

Apat kaming magkakaibigan. Si Norman ay anak ng nakatatandang kapatid ni Nanay na si Manong Eddie. Si Taruk at Natoy naman ay mga anak ng kapitbahay. Pangingisda sa sapa, pagsakay sa kalabaw, paliligo sa irigasyon, at kung ano-ano pang puwedeng gawin sa buong maghapon ang madalas na pampalipas namin ng oras. Nagkataon na sa buwan na iyon ay di inasahang sumalakay ang mga kawan ng balang, kaya naidagdag ang panghuhuli nito sa aming mga pinagkaabalahan.

Papanhik na kami sa balkonahe ng bahay nina Lolo Anoy at Lola Meding nang makasalubong namin si Manang Gamay, ang kanilang bunsong anak. “Balang na naman ba ’yan?” tanong ni Manang na nakapamaywang. “Hindi ba kayo nagsasawang kumain niyan?” Mababasa sa kaniyang mukha na batid niyang siya na naman ang pakikiusapan naming magluto. “Opo, Manang,” sagot ni Norman, sabay kamot sa ulo. “Dalhin ni’yo ’yan sa kusina,” nakasimangot na tugon ni Manang Gamay. Bagama’t mahilig at magaling siyang magluto, halatang nauumay na si Manang sa kakaprito ng mga inuuwi naming balang. Halos araw-araw kasi namin itong ginagawa.

Parang may mahika ang sandok na ginagamit ni Manang Gamay sa pagluluto. Kahit anong putahe ay kaya niyang pasarapin. Pabiro naman itong kinontra ni Taruk nang minsang mapag-usapan namin ito. Kaya nga madalas kaming hindi magkasundo. Sabi ni Taruk, sumasarap ang mga lutuin ni Manang Gamay dahil marami itong inilalagay na betsin. Hindi ako naniwala sapagkat si Taruk mismo ang pinakamalakas kumain at madalas nakakaubos sa mga luto ni Manang. Para sa akin, ganoon lang talaga siguro ang lasa kapag nagluluto ka na may halong pagmamahal.

Isa-isang nilinis ni Manang Gamay ang mga balang na kaniyang lulutuin. Tinanggal niya ang mga pakpak at inalis ang laman-loob ng mga ito at pagkatapos ay hinugasan sa tubig nang dalawang beses. Sunod niyang inihanda ang mga gagamiting rekado. Hiniwa niya ang bawang, sibuyas, sili, dahon ng sibuyas, at inilabas ang kung ano-ano pang mga pampalasang nakasilid sa mga maliliit na garapon na nakahilera sa kaniyang lalagyang kahon sa kusina. Masugid naming pinagmasdan ang bawat galaw ni Manang sa entabladong kaniyang pinagtatanghalan. Nakikita ko si Nanay sa kaniya.

Inilapag ni Manang ang malaking kawali sa nag-aapoy na kalan, at nilagyan niya ng mantika ang kawali.  Winisikan niya ng tubig ang mantika, at nang kumulo ay maingat niyang inihulog ang mga pampalasang sahog. Sunod niyang inihalo ang mga nalinisang balang. Tumitilamsik ang mantika. Binalot ng nakagugutom na amoy ang buong kusina. Nang maging mamula-mula na ang pinipritong balang ay sinandok ni Manang ang mga ito at inilagay sa isang malaking mangkok. Tandang-tanda ko pa ang mga mukha nina Norman at Taruk habang nakatitig sa inihain—nakanganga, naglalaway.

Matapos ang tanghalian, napagpasyahan naming tatlo na dalawin si Natoy. Sa niyugang bahagi malapit sa tirahan nina Natoy ay nadaanan namin ang malawak na damuhan kung saan madalas kaming naglalaro. Ang lupang noo’y nababalutan ng luntiang mga damo ay gutay-gutay na mga halaman na lamang ang makikita. Sa aming bawat hakbang ay siya namang lipad ng mga libo-libong balang na lumilipat ng madadapuan. Naabutan namin si Natoy sa bakuran ng bahay nila, namumulot ng mga tuyong sanga. Bagama’t nasa murang edad, bakas sa pangangatawan niya ang pagkahubog sa labis na mga gawaing bukid.

“Toy, kumusta ka na?” halos sabay naming tatlong bati kay Natoy. Mula sa pagkakaupo ay tumayo siya at inginuso ang malawak na taniman ng palay sa harap ng mga kabahayan. Sinundan ito ng aming mga tingin. Ang dating taniman na namumutiktik sa gintong butil ay nagmistulang dinaanan ng sigwa. Halos wala nang maiwan sa ekta-ektaryang palayan maliban sa gulagulanit nitong anyo at ang libo-libong salot na walang tigil na nilalantakan ang kung ano pang kaunti na lang na natitira sa mga pananim. Napagtanto naming kaya pala hindi nagpapakita si Natoy nang mga nagdaang araw ay dahil naging abala ito sa pagtulong sa kaniyang mga magulang at iba pang magsasaka na isalba ang kung ano pa ang puwedeng maisalba. Sinamahan namin siyang mamulot ng mga panggatong. Tahimik lang ang lahat.

Parehong sentimyento ang ipinahayag ng mga nakatatanda sa aming hapunan kinagabihan. Lubos na umaasa sa biyaya ng lupa ang lungsod ng Tacurong. Dito nakasalalay ang ikinabubuhay ng marami sa mga naninirahan sa lugar. “Dinadapuan na tayo ng salot kasi hindi nagsisimba ang mga tao rito,” sambit ni Lola habang inaabot kay Lolo ang lalagyan ng kanin. Malamang nasabi ito ni Lola sapagkat wala ni kahit kapilya ang nakatayo sa barangay. Kung sakaling gustong magsimba ng mga tagaroon, kailangan pa nilang pumunta sa kabilang barangay. “Hindi lang naman itong lugar natin ang sinalakay ng balang,” sagot ni Lolo na nakakunot ang noo. Halos lahat ng taniman sa Tacurong ay dinapuan ng peste. Bagama’t walang lupang sinasaka, nag-aalaga ng kalabaw si Lolo na pinaparentahan niya kapag panahon ng pag-aararo. Maliban dito, nag-aalaga din ang aming pamilya ng bibe na pinapaitlog at ginagawang balut. Madalas na sa taniman na katatapos lang pinag-anihan pinapakain ang mga bibe. Kapag walang pag-aning nagaganap, walang nakakain ang mga bibe. Wala ring itlog.

“Ipagdasal na lang natin na matapos na ito,” malumanay na sagot ni Nanay. “Baka may mensaheng nais ihatid ang Diyos. Biyaya ang turing dito ng iba.” Humahanga ako kung paano tinitingnan ni Nanay ang mga bagay at kung paano niya iyon iniuugnay sa kaniyang paniniwala. Madalas niyang ipaliwanag na may rason ang Diyos kung bakit nangyayari ang lahat, at kung ano man iyon, tanging Diyos lang din ang nakakaalam.

“Masarap din naman talagang kainin ang balang, Nay,” natutuwa kong dugtong habang iniisip ang tanghalian kanina. Sa likod ng isip ko, marahil paraan lang din iyon ni Nanay upang pagaanin ang pakiramdam ng bawat isa.

Malakas ang paniniwala ko na malapit sa puso ng Diyos ang mga ina. Naaalala ko noon ang kuwento ni Nanay mula sa Bibliya na ginamit ng Diyos ang pagsalakay ng mga balang bilang ikawalong salot upang ibigay ng paraon ng Ehipto ang kalayaang nararapat para sa mga Israelita. Nabanggit din niya na ang pagsalakay ng mga balang ay isa sa mga senyales ng mga Huling Araw at ng muling pagbabalik ni Panginoong Hesus. Marahil ito ang dahilan kung bakit ang pagdating ng mga balang ay iniuugnay ng karamihan sa pagkapoot ng Diyos o kaya’y tinitingnang isang signos na malapit na ang katapusan ng mundo.

Ang nakapagtataka, nabanggit ni Nanay na hindi lubusang masama ang presensiya ng mga balang ayon mismo sa Bibliya. Sa katunayan, nagsisilbi itong pagkain ng mga tagasunod ni Hesu-Kristo noong unang panahon kapag wala silang makain sa disyerto, gaya na lang ni Juan Bautista. Maging ang Diyos mismo ay nag-utos sa aklat ng Leviticus na ang lahat ng uri ng balang ay ibinigay niya at pinahihintulutang kainin ng sangkatauhan. Ayon sa mga napanood kong dokumentaryo, hanggang ngayon ay ginagawa ngang pagkain ang mga balang bilang bahagi ng iba’t ibang kultura ng mga tao sa daigdig. Nagsisilbing negosyo o hanapbuhay rin ito ng iilan. Napaisip tuloy ako kung ano ang gustong iparating ng Diyos sa nangyaring pagsalakay ng mga salot sa aming lugar. May nais ba siyang hingiin na kailangan naming palayain? Isa ba itong parusa? Isang malagim na paalala? O isang nakakubling biyaya?

Magdadapithapon na nang dumating ako sa bahay nina Lola. Hindi ko na napansin ang takbo ng oras sa biyahe. Gising akong dinalaw ng mga pangyayari sa nakalipas. Matapos ang maikling kwentuhan at pagbati, nabatid kong marami na ang nagbago sa mga nakalipas na taon. May sari-sariling pamilya na sina Taruk at Norman at parehong naninirahan sa karatig na bayan ng Isulan. Si Manang Gamay, na piniling hindi mag-asawa, ang natitirang kasama ni Lola sa bahay matapos pumanaw si Lolo ilang taon na ang nakakalipas.

Nang magtakipsilim, may bumati sa akin mula sa labas ng bakuran habang nakaupo ako sa balkonahe. “Tong,” tawag ng lalaki, “long time no see ah!” Hindi ko maaninag nang maayos ang kaniyang mukha. Tinitigan ko siyang mabuti, at napagtanto kong si Natoy pala ang ang tumatawag sa akin.

“Toy! Ikaw pala ’yan?” Abot-langit ang ngiting itinugon ko sa kaniya. Mula sa aking kinauupuan ay napansin ko ang plastik na lalagyang hawak niya. “Ano ’yang dala mo?”

“Tuba, Tong,” nakangising sagot ni Natoy. “Nilalako ko diyan sa mga tindahan. Uuwi muna ako sandali. Babalikan kita agad upang marami tayong mapag-usapan. Ako na ang bahala sa inumin.” Sa dating bahay pa rin nila nakatira si Natoy. Hindi pa ito nakakapag-asawa sapagkat abala itong tinutulungan ang kaniyang matandang ama sa pagsasaka.

“Sige, Toy,” sambit ko na may halong pananabik. “Tamang-tama, may dala akong pritong balang na puwede nating pampulutan.”

Halos magdamag kaming nagkuwentuhan ni Natoy sa balkonahe. Masaya naming sinariwa ang masasarap na luto ni Manang Gamay na kinakain namin noon, at ibinahagi niya ang mga nangyari kay Norman at Taruk. Ibinahagi rin niya na malapit na ang anihan ng palay. Sariwa pa rin sa kaniya ang masakit na alaalang dala ng pananalanta ng balang noong aming kabataan. Matapos ang pangyayari, mukhang noong gabi lang ulit namin ito napag-usapan. Tahimik lang akong nakinig.

Kuwento ni Natoy, tunay na nakakapanghina ang dulot ng salanta sa kanila na umaasa lamang sa biyayang bigay ng lupa. Higit pa rito, nakakapanghina raw ang hirap na kailangang gawin upang makabangon. Napatitig ako sa mga natirang piraso ng pritong balang sa ibabaw ng pinggan. Unang beses kong naulinigan si Natoy na ganito. Nasanay ako na naririnig lamang siyang nagkukuwento kung paano manghuli ng palaka sa may palayan. Kunsabagay, hindi sapat ang isang buwan lamang bawat taon na pagbisita ko noon sa Tacurong; maikli ang isang buwan upang lubusang maintindihan ang kanilang mga dinanas pagkatapos ng delubyo.

Nakuwento rin ni Natoy ang ginagawa nilang pagtitipon ng mga tuyong dayami sa apat na sulok ng taniman. Nakagawian na itong gawin ng mga magsasaka bilang paghahanda kung sakaling sumalakay ang mga balang. Ang usok na lilikhain nito kapag sinindihan ay magsisilbing panangga upang itaboy ang nagbabadyang pagdapo ng mga salot. Kung sakali mang hindi na maagapan ang pagsalakay, kinakailangan namang sunugin ang buong taniman upang siguruhing hindi makapangitlog ang mga balang na posible pang dumami at makapanira ng marami pang pananim. Hindi man niya direktang sabihin, bakas sa boses niya ang nakatagong dalangin—sa kabila ng paghahanda, sana’y hindi kailanman kailangang sindihan ang mga tuyong dayami.

Tiningnan ko si Natoy habang inaabot ang baso ng tuba alinsabay ng pagbanggit niya sa gagawing pag-aani sa mga susunod na araw. Sa ganitong mga panahon lamang sila nakakabawi sa pagod na iginugugol nila sa bukid. Nagliliwanag ang kaniyang mukha tuwing nababanggit niya ito, sa kabila ng pamumula ng kaniyang mga pisnging halatang nalalasing na sa inumin.

Magmamadaling-araw na kaming natapos sa dami ng mga kuwentong kailangan naming habulin at mga alaalang masarap balik-balikan. Halos tanghali na ako nagising kinabukasan. Kung hindi pa sa mga bulungang narinig ko sa labas ng bahay ay hindi ako babangon. Lumabas ako ng silid. Naabutan ko si Manang Gamay at Lola sa balkonahe na parehong nakatingala. Lumapit ako sa kanila na wala pa sa tamang ulirat. Ang mga tao sa kalapit na mga bahay ay nasa labas din at nagkukumpulan. Kinuskos ko ang aking mga mata at tumingala sa direksiyon na kanilang tinitingnan.

“Bakit madilim pa ang langit gayong magtatanghaling tapat na?” tanong ko sa aking sarili. Mula sa malayo ay natatanaw ko ang makapal na ulap. Pinagmasdan ko itong mabuti. Mabilis ang pagbabago ng hugis nito kasabay ng malakas na hanging umiihip mula sa likuran. Sa aking pagtitig, dahan-dahang nabuo sa aking hinuha na hindi ulap ang aking nakikita—dahil sa tunog ng pagaspas ng maliliit na pakpak at ang galaw ng kulay kalawang na hugis na tila sumasabay sa saliw ng orkestrang tinutugtog ng hangin.

Ibinaling ko ang aking paningin sa mga nagkukumpulang kapitbahay. Bakas ang pagkabahala sa kanilang mga galaw. Lumingon ako kina Lola at Manang Gamay. Nakasulat sa kanilang mga mukha ang labis na pag-aalala. Muli kong tiningnan ang madilim na langit. Umalingawngaw sa aking gising na diwa ang mga turan ni Nanay tungkol sa pagsalakay ng mga salot—ang nalalapit na pagbabalik ng Diyos at ang parusang dala ng kaniyang pagkapoot. Sa hindi mawaring dahilan, saglit ding nanumbalik sa aking isip ang amoy at lasa ng luto ni Manang Gamay, ang tunog ng kumukulong mantika, ang tilamsik ng ginigisang bawang, ang tawanan naming magkakaibigan habang naglalaro sa malawak na damuhan. Bumigat ang aking pakiramdam.

Pumasok ako ng bahay. Hinalukay ko ang mga gamit sa kusina at agad ding lumabas ng pinto. Sa bugso ng mga sandaling lumipas, tinakbo ko ang hilera ng mga punong niyog na ikinukubli ang malawak na bukirin. Bumungad sa aking balintataw si Natoy at ang mga kasamahan nitong mga magsasaka, nakatayo sa pilapil at tinitingala ang buhay na alapaap. Saglit siyang napalingon sa akin. Hawak-hawak ang kalawanging karit ni Lolo sa aking kanang kamay, ang lumang gasera sa kaliwa, sinulyapan ko ang nagdidilim na langit. Sinundan ng aking mga mata ang sayaw sa sigwa ng lumilipad na kawan, sa ibabaw ng ngayo’y nagliliyab at umuusok na mga pananim.

Naalala ko ang liwanag sa mukha ni Natoy, ang kaniyang tuwa at saya habang ikinukuwento ang nalalapit na anihan. At sa hindi namalayang sandali, dagling gumuhit ang malamlam na ngiti sa aking mukha.