Tag Archives: essay Hiligaynon

Dalum Balay

Ni Rexcel Samulde
Dinalayday

Sang apat pa lang ako ka tuig, pirmi ako ginasugo ni Daddy nga linglingon ang iya mga tanum sa dalum sang amon balay. Sang una, mga manok pa ang nagapanilong kag nagalumlum didto, pero sang naubos na ka ihaw kag ang iban naaratay, gintamnan na lang ni Daddy sang marijuana kag ubas nga ginhatag sang abyan nya nga pastor.

Madasig man nga naabandona ang dalum balay kay may nanugid sa mga pulis kag ginkompiskar ang mga marijuana. Pag-abot sang salakyan sang mga pulis, ara ako sa atubang pirtahan nga nagapanit sang bansil sang sigarilyo, kay amo ato ang pirmi nga sugo sa akon ni Pastor. Grabe man ang akon kulba kay basi asta ako prisohon, pero gin-akigan lang ako sang pulis. Kon magtigulang daw ako, mangin adik man daw ko.

Sang nabakante na gid ang dalum balay, pirmi ko ato ginalingling halin sa kawayan nga salug sang amon kwarto. Waay ako sang iban nga makita didto kundi balas, nagmarala nga iti sang manok, kag ang mga buho-buho. Daw nangin kalingawan ko na nga tulukon ang mga buho-buho nga puluy-an sang mga kuto-kuto. Gusto ko na gid tani kutkuton sang palito sang posporo ang mga buho-buho, pero ginabakol ako ni Nanay kon iya ako madakpan. Ang mga kuto-kuto nga balik-awot magkamang nangin handum kag dumut ko na lang.

Sa dalum balay man ako una nga nakakita sang abyan nga indi tawo. Adlaw-adlaw nya ako nga ginabisita. Waay ako nakahibalo kon sa diin sya naghalin, pero pirmi nya ako ginahulat sa dalom sang katre. Kada magmata ako sa aga, mabatian ko sya nga nagapanitsit halin sa dalum, kag amo man ang akon nga paglingling sa iya. Katunga lang sang lawas nya ang akon makit-an nga nagahapayhapay kay ang katunga nagapabilin sa dalum balay; nagalusot lang sya sa buslot sang salug para makatamwa. Ang matuod, itum nga porma nya lang akon nga makita sa dulum. Ang siling pa nya sa akon, indi ko pag-isugid kay nanay nga ara sya sa dalum katre kay basi patyon sya, gani gintuman ko nga isekreto lang namon ang amon pagkitaay.

Isa ka aga, nabatian ko na man ang iya pagpanitsit halin sa dalum. Bag-o ako nanaug sa katre, ginkuha ko ang lighter ni Daddy sa dalum sang ulunan tungud kay gusto ko na makita ang nawong sang akon amigo. Ginsuhut ko ang akon ulo sa dalum katre. Ginpaandar ko ang nagapirawpiraw nga flashlight sa buli sang lighter kag ginpaatubang ko sa iya itsura. Sa una nga tion, nakita ko na ang nawong sang man-og nga nag-amigo sa akon.

Pula ang iya mata, dalagku ang himbis sa iya itum nga panit, kag nagabulto ang iya ulo nga daw may manugtubo nga mga sungay sa bilog nya nga nawong.

Ginsugo nya ako nga magpalapit samtang nagangirit sya sa akon. Pero imbis magtuman, nagdalagan ako pakadto sa kusina nga nagahiribion sa kahadluk. Ginsugid ko ang akon nakit-an kay Nanay, kag ginpangita nila sa palibut sang balay ang akon abyan nga man-og. Pagkatapos sang adlaw nga ato, waay na sya nagpakita sa akon. Waay na sang may nagpanitsit sa dalum sang katre kag sang landong nga nagtuhaw.

Kaupod ko sa akon pagdaku ang ato nga sugilanon. Siling sang akon mga nasugidan, imahinasyon ko lang ato. Imaginary friend daw kon tawgon ang kasubong sa iya. Apang sono sa akon nabasahan, ang mga bata nga may imaginary friend nakahibalo mismo nga indi matuod kag buhi ang ila abyan kag ginahanduraw lang nila ini bilang kahampang, kasubong sang mga bata nga nagaistorya sa munyeka. Gani ginapatihan ko nga ang natabo sa akon indi lang basta imahinasyon. Nakita sya sang akon mga mata. Gintaghol sya sang amon totoy.

Subong, ginabatyag ko gihapon ang epekto sang ato nga panghitabo: kaabtik sa akon magbalikid kon makabati ako sang panitsit, kag pirmi man-og ang akon nga madamgohan. Pero waay na ako sang balita sa ato nga tinuga. Kon magpakita sya liwat sa akon, mangayo ako sang pasaylo kay nagpalagyo ako sa iya sadto. Subong nga tion, indi na ako mahadluk. Luyag ko pa gani nga kamustahon ang akon pinakauna nga amigo. Hambalan ko man sya nga sa sulod sang baynte-kwatro ka tuig, indi lang sya ang man-og nga akon nangin abyan. Ang iban, daw kasubong man sa iya: katunga lang sang pagkatawo ang akon nakilal-an kay ginatago nila ang katunga.

Advertisement

Limon

Ni Lino Gayanilo Jr.
Dinalayday

Indi ko gid malimtan ang gin-agihan nga kalisud sang tion nga naghupung ang akon ginhawa. Yara ako gahigda sa balatangan sa emergency room sa isa ka ospital samtang ginabatyag ang madasig nga pagpitik sang akon tagiposoon. Hinali nga ginkuha sang nars ang akon heart rate kag blood pressure. Mas ginkulbaan pa gid ko sang nahibaloan ko nga taas kaayo ang mga ini. Naglain tapat ang akon pagginhawa kag nagdulum ang akon panan-aw sa palibut. Didto na ko gintakdan sang nasal cannula para sa oxygen therapy. Sa sunod nga tion, sang ginpainom ako sang bulung, didto ko ginpiyong ang akon mga mata kag gindumdum si Nanay.

Nagdaku ako nga pirme gasalig sa akon iloy. Bisan pagpangihi sa kasilyas kon gab-i, indi ko mahimo kon wala sya gabantay sa gawas. Talawit gid ako sa huni sang tiktik, sa aswang, kag labi na sa kalag. Pero sa tanan nga ginakahadlukan ko, natabo ang pinakamalain sa tanan—ang iya pagtaliwan.

Bulan sang Septiembre, magduha ka tuig bag-o nagtaliwan si Nanay, halos kada gab-i ko sya madamgohan. Sadto nga tion, yara sya pirme sa boarding house agud agubayan ako hinali atakehon ako sang panic. Sa indi ko bal-an nga rason, kapila na ako nagabugtaw kon alas-dos ukon kis-a alas-tres sang kaagahon. Nagapin-ot ang akon dughan tungud sa akon mga damgo. Isa ka beses, nadamgohan ko ang lola ko nga si Flor nga nagtugon sa akon nga bunyagan ko ang limon nga gintanom ni Nanay sa atubang balay kay mag-updanay na daw sila sa langit. Indi ko daw ini pagpabay-an, labi na ang akon kaugalingon. Pagkaaga sadto, na-diagnose si Nanay nga may sakit. Nami pa man ang iya hambal sa akon nga sa manug-abot nga Lunes, magpaospital pa sya kay kaya pa man kuno bulungon ang iya pneumonia. Nagsalig ako sa iya hambal, rason ngaa wala gid kaayo ako ginkulbaan para sa iya. Apang yara sya nagpauli sa amon balay sa Bagumbayan. Nagpabilin ako para asikasohon ang papel sang akon mga estudyante para sa isa ka innovation expo.

Sa adlaw sang paindisanay sang mga produkto sang mga bata, gulpi ako nangluya kag hinali nga naghigda sa bangko sa isa ka klasrum. Gulpi ko naisip si Nanay. Halin sa oras nga ato, wala na ako gana sa tanan nga butang sa akon palibut. Daw ginhabulan sang kasubo ang akon dughan sa indi ko mahambal nga rason. Nahunahuna ko gid nga may natabo sa iya bisan wala ako nakabaton sang text message halin sa akon mga utod. Sa hapon, samtang gasakay ako sa multicab pauli sa boarding house, gusto ko gid maghibi sa kabangdanan nga kusug gid ang akon banta nga may natabo gid nga malaut. May kon ano nga enerhiya o koneksyon ang naghutik sa akon kasingkasing nga wala na si Nanay—nga wala na may magbantay sa akon kon maglain liwat ang akon pagginhawa.

May tion gid nga bisan bulag pa ang aton mata ukon indi makabati ang aton talinga, mahibaloan gihapon naton ang malain nga natabo sa aton palangga. Ngaa? Paano? Pamangkot nga wala gid sang pormula nga makatakus. Ginpangabay ko man tani nga mali ang akon kutob pero nagtuod gid ang akon mga damgo.

Tatlo ka gab-i halin sang ginlubung si Nanay, nabatyagan ko sa una nga beses ang iya presensya. Ako lang isa ang yara sa sulud balay samtang nag-abri sing mahinay ang puertahan. Wala man sang kusug nga hangin o tao sa gawas para lisoon ang doorknob. Nabatyagan ko dason ang pagtindog sang akon mga balahibo sa abaga nga daw ginahakus ako indi sa kahadluk kundi sa kasubo. Sadto man nga gab-i, una ko sya nadamgohan halin sang nagtaliwan sya. Isa ka gab-i naman, bulan sang Oktubre sang 2019, nagpabatyag liwat si Nanay sa akon damgo. Samtang ginakaptan nya ang pugad halin sa palayan, ginhambalan nya ako nga magsulat ako parte sa iya kay basi magdaug kuno ako. Didto ko nahunahuna nga magsali sa isa ka paindis-indis sa pagsulat, kag sang naggawas ang resulta, isa gid man ako sa mga nagdaug. Damo pa sang tion nga nagpadamgo si Nanay, pero sa tanan nga to, ang indi ko gid malimtan amo ang damgo nga kung sa diin gintugonan nya ako nga indi ko gid pagbasolon ang akon kaugalingon sa iya paghalin sa kalibutan. Sobra isa ka tuig na abi nga akon ini ginahimo, kay tatlo ka bulan bag-o sya nagmasakit, nadisgrasya sya sa motor nga iya ginsakyan. Padulong tani sya sa boarding house para bantayan ako. Nakalampuwas sya halin sa pagkalipong sa aksidente, pero kay ginalukdo nya ang gal-um sang pag-antos sa akon nga tuslok-gabut ang dagum sang dextrose, ang kamatayon wala nagtalang pakadto sa iya.

Kasubo gid matuod kon bayaan kita sang aton iloy, pero sa sina man nga tion, mas makilala gid naton ang aton kaugalingon. Subung wala na ko nahadluk mangihi sa gawas bisan nagahuni pa ang tiktik sa babaw (basta ang huni mahinay lang), kag wala na man ko nahadluk makakita sang kalag basta si Nanay lang. Kahapon, ginpuksi ko na ang ikaduha nga bunga sang limon nga iya gintanom.

Pasi

Ni Wilma A. Barcelona
Dinalayday

Sa kada uhay sang paray, ara ang mga pasi. Ang mga tinumpi sang ginaraban ginalinas namon sang akon iloy kag mga magurang, kag tiponon namon ang mga ini, isulod sa sako, ilay-ang, kag ipagaling para mahimo nga bugas nga amon tirig-angon.

Ang kada pasi nagasimbolo sang panahon sang akon iloy nga wala nya nagamit sa pag-atipan sa akon. Nagakatulugan ako nga wala nakapanghinaw tungud ang panahon ni Nanay kulang pa sa pagpangita sang aranihon. Kinahanglan nya timbangan sa pagpangabuhi si Tatay kay ang kita sini sa pagpanday kulang gid sa amon mga panginanghalon.

Ang kada pasi nagasimbolo man sang tsansa sang akon mga magurang nga makaeskwela nga wala nahatag sa ila. Kung sa diin may aranihon, didto sila. Tungud kay laban pa ang absent nila kaysa sulod nila sa eskwelahan, napilitan sila nga mag-untat asta nga nagpalamana sila.

Ang tagsa ka pasi nagapahanumdum sa akon sa masadya nga mga adlaw sa akon kabuhi, mga adlaw nga kompleto kami sa sulod sang balay. Ginasugo ako ni Tatay nga gabuton ang iya bungot gamit ang pasi sang paray. Kung malapit na gani ako sa daku-daku nya nga alum sa ibabaw sang iya baba, gulpi lang nya ako angkabon, kag sa akon kakibut, magaharakhak ako. Si Nanay naman, ginasugo nya ako nga gabuton ang mapino nga bulbul sa iya maputi nga irok, gamit gyapon ang pasi sang paray.

Kon may ara kami linay-ang sa amakan, ginabantayan ko ini agud indi matuka sang manok. Nagaugtas gid ako kay indi ako makahampang.

Ang pasi kinahanglan mapili naton kung makasimpon ini sa bugas nga tirig-angon agud nga manami ang aton pagkaon. Sa aton kabuhi amo man sini. Magpili kita sang pasi. Apang sa pagpili, indi magpasobra tungud may hurubaton ang mga mal-am: “Sa sobra nga pili, nagkadto sa pasi.”

“Parehas sa Amon”

Ni Yves Tedera
Dinalayday

Sadtong Nobyembre 2019, bilang mga psychology student, nagkadto kami sa isa ka psychiatric facility sa Davao para sa isa ka internship. Isa kami ka semana nga nakig-angot sa mga pasyente didto. Sang natapos ang semana, naghiwat kami sang programa—nagpahampang, nagpakanta, nagpasaot, kag naghatagay mensahe sa ulihi.

Isa sa amon mga nauyatan nga pasyente si Ate Dora, indi nya tuod nga ngalan. Sa ila tanan, sya ang pinakaaktibo makigbahin. Game sya sa amon mga ginpahimo. Masinadyahon sya. Sa nagligad namon nga pakig-istorya sa iya, nasaysay nya ang iya kabuhi dati kag ang iya paglaum nga makagwa sa pasilidad kag makaupod ang iya bata.

Samtang nagahatagay na kami mensahe, nagpasalamat si Ate Dora sa amon nga mga intern kay bisan paano, nakahatag daw kami kasadya sa ila. Indi ko gid malipatan ang iya mga tinaga samtang sya galuhaluha: “Sana marami pa kayong matulungang kagaya namin.”

Siguro kung ang yadto nga mga tinaga naghalin sa isa ka biktima sang kalamidad, makabig ini nga normal nga komento kag sinsero nga pagpasalamat lang. Ugaling kay naghalin ini kay Ate Dora, ang tinaga nga “kagaya namin” kasakit batyagon.

Nakahibalo sya kung ano sya, kung ngaa yara sya sa pasilidad, kag kung ano ang obra namon nga mga intern. Kasakit batyagon nga malawig nga panahon na nga malayo sya sa iya pamilya.

Kasakit batyagon nga ang amo yadto nga mga tinaga naghalin sa isa ka tao nga mapagsik kag masinadyahon. Sya mismo nakahibalo nga ang mga tawo nga “parehas nya” nagakinahanglan sang medikal nga bulig. Sya mismo nakahibalo nga ang mga tao nga “parehas nya” ginatawag lang nga “buang” sang iban nga mga tawo—wala ginarespeto, wala ginakaluy-an, wala ginatratar sing maayo.

Ang yadto nga internship nakabulig gid sa akon nga makita nga ang mga tawo nga parehas kay Ate Dora may ara isip. Bisan paano, makaintindi sila sang tan-aw sang katilingban sa ila. Bisan may yara sila nga kondisyon, may yara pa sila mga abilidad, handum, kag paglaum, kaangay sang mga “normal” nga tao.

Si Ate Dora nagalaum nga makabulig pa kami sa madamo nga tawo. Kanami sa pamatyag nga ang mismo nauyatan mo nga pasyente nagapasalamat sa imo kag nagahandum sang pag-uswag mo sa imo propesyon.

Isa lamang yadto ka ginatawag nga chance encounter—manubo nga pag-inupdanay—ugaling magatener sa akon memorya hasta sa akon pagtigulang. Akon ginalauman ang pag-ayad sang mga pasyente sa diin man sila dal-on sang kapalaran.

Ako man nagalaum nga madamo pa ako mabuligan.