Ni Mary Divine Escleto
Sugilanon

Ilabay man ko ninyo maski asa, mailisdan man og kapila ang adlaw sa buwan, kulongon man ko ninyo balik dinhi sa sulod sa dakong balay, mangluya man ko og taman tungod sa pagkulata ug walay makaon, wala may makadungog kanako unsaon man nakog syagit, mangita kog pamaagi aron makagawas dinhi ug balikan among tindahan. Walay makababag sa akoa. Didtoa gihapon akong ulian.

Paabot sa. Kadyot ra jud. Ayaw palabig panuktok dinha. Kahibaw kong mupalit ka. Ipanghayhay sa nako kadyot kining mga baligya nakong kape, shampoo, bitsin, ug mga sitsirya. Sa ilalom man gud nako nabutang. Agoroy, sus timaan! Ningutngot tawun akong likod og duko-duko nya barog na sad. Lahi ra gyud inig nagkatiguwang, manggawas tanang balatian. Kahibaw ba ka na walo na ko kanapuloan nagpuyo dinhi sa Sitio Tibugak? Kani akong tindahan nga usa ka makusog na huyuhoy malagpot na kini. Migikan pa man gud ni sa akong amahan ug inahan nga nagtrabaho sa una sa kayutaan anang nagpuyo sa kaatbang nga dakong balay.

Matud pa nila, inig magkatiguwang na ka, daghan na ka og malimtan. Maayo na lang gani makahinumdom pa ko sa mga panghitabo kaniadto. Kaning lugara malipayon man tanang lumulupyo dinhi sauna, mangurog ra inig makatamak ang Don Crisanto sa kapehan. Usa ka adlaw, dili na man gyod mawala sa matag tapok sa mga tawo nga aduna daw kani usa ka babay nga gitarog ang Don nga anak kuno sa usa ka sinaligan nya dinhi sa iyahang kayutaan. Dayon iyaha rang gipahilom kato nga babay, gilubong ilawom sa yuta kauban ang bata sa tiyan ani. Wala man hinuon nakapamatuod ato sa dihang sa nisunod nga adlaw, wala nay tarong na balanse sa sweldo tanang trabahante, dayon sa tago ra sila nagpagawas sa ilahang gibati. Nagkaluya gud ato diri, maski padayon ra gihapon sila og panarbaho.

Nahinumduman sad nako ang pagmasakir sa nagpuyo dinha sa dakong balay. Pipila ra ka tawo ang naa dinha. Mga katabang ra ang nagpadaghan ug idugang na sad sila Don Crisanto nga mao ang nailhang istriktong amo. Tanang trabahante mahadlok kaniya bisan pag wala pa kani bisan unsang giingon ukon gibuhat. Si Doña Crisanta, iyahang asawa nga buotan kaayo, maoy pinalangga sa tanang tawo. Usa ra kabuok ilahang anak, mao si Caroy nga otso anyos pa atong gisulod ang ilahang panimalay sa mga wala nailhing grupo nga nagdalag sundang ug garab. Nag-iya-iya sila og pangatkat sa taas nga kural, dayon gibusdakan og dakong bato ang purtahan, unya atong nakasulod na sila, ilaha dayong giisa-isa og pamatay ang mga anaa sa sulod. Wala jud nagpakita og gamay nga kaluoy. Wala lang hinuon ko nakahibaw kung kinsa una gibuno. Syagit nga nangayog tabang ra gyod among nadungog sa akong ginikanan dinhi sa tindahan, hinungdan maong  nigawas akong iloy ug amahan aron unta mutabang. Sa walay matarong nga hinungdan, giapil man hinuon silag patay.

May ra gani kay nituman ko kaniadto nga muhilom ra ug dili mugawas ani nga tindahan. Nakit-an gyod nako dinhi sa gamay nga ang-ang sa kalakat nga gilabay sa sulod sa dakong balay ang nagkadugo nga patay nga lawas. Matud pa nila, naa gyapon sa bisag asang salog nagkatag ang mga nangaputol nga tiil, kamot, ug dugo nga hangtud karon wala pa gihapon bisan kinsa sa akoang mga giduolan nga nagapatuman sa balaud ang nisulay nga tagaan kani og tarong nga paglubong, ug wala sad ni usa ang nakahunahuna nga maghimo og pamaagi aron masakpan ang maong grupoha nga nagmasakir dinhang balaya. Maski akong ginikanan gani kay wala nila gihatagan jud og higayon aron muginhawa.

Tungod sa maong panghitabo, nanghawa tanang tawo diri sa sitio. Gipasagdan ang kapehan nga maoy nagbantala sa tibuok lungsod nga walay laing kape ang maanindot kung dili ang migikan ra dinhi. Gilaagan pa gud sa mga Amerikano na dinhi aron masulayan ra ang kahumot ug kalami sa kape. Nawala sad hinuon ang makalingaw nga katawa matag buntag sa tanang nahisakop niining sitio kauban ang sabaan nga mga sunoy ug iro. Ug ako, akong tindahan ug ang dakong balay ra tawon ang nagpabilin nga nibarog, nagpaabot sa kalinaw ug tubag sa tanang pangutana.

Sukad ato, karon ra sad naay mupalit sa akoa dinhi, karon kung kanus-a anibersaryo atong masakir. Ug ang hustisya kay nakigdula gihapon og taguanay alang sa tanang gipatay dinha. Nahuman na jud diay kog plastar sa tanan nakong baligya. Pasaylo kay giabugan na. Naghapdos man hinuon akong likod ug tuhod. Akoang katingalahan nganong ang Bobot nga ganahan kaayo ni Caroy, ang hulagway niini, ang purol, ug ang iyahang mata nga pikot kay mao sad ang klaro nakong makita sa bata nga nipalit sa akoang tindahan ron. Nakamatikod ko nga adunay dakong samad kani sa iyahang likod atong nibalik syag sulod sa koral aning dakong balay. Dili man siguro tingali ig-agaw ukon nahalap ra akong panan-aw kay wala man gyod koy nasayran nga niabot niaging adlaw dinhi sa among sitio, wala na gyod migikan atong nanghawa tanang tawo dinhi. Inig naa may masalaag dinhi, makapangutana man sad na sila tingali kanako. Karon, dili na ko musulay og sulod balik sa dakong balay basig lab-on ko sa wala nailhing grupo.