Sang nagaobra ako sa Cebu, kada magsiling ako nga Ilonggo ako kag halin ako sa nabagatnan nga bahin sang Mindanao, matingala ang akon mga kaistorya. Wala sila gadahum nga may mga Ilonggo sa Mindanao. Abi nila, ang mga Ilonggo yara lang sa mga syudad sang Iloilo kag Bacolod, ukon sa mga isla sang Panay kag Negros. Indi ko man sila mabasol. Pipila lang man ang mga paninguha nga ipasanyog ang kultura sang mga Ilonggo kag ang pulong Hiligaynon diri sa aton rehiyon. Kung kaisa kita mismo ang nagapabaya sa aton palanublion kag nagapakanobo sang aton kaugalingon. Amo nga mapabugal ini nga isyu sang Cotabato Literary Journal. Diri makita nga buhi ang aton literatura kag ang mga Ilonggo sa aton rehiyon indi lang madamo kundi isa ka talalupangdon nga pwersa.

Sa isyu nga ini, gintagaan espasyo ang daan kag ang bag-o, ang nagligad kag ang karon, ang kaalam sang katigulangan kag ang kainit sang balatyagon sang mga pamatan-on. Pinakaklaro siguro ini nga tulumuron sa mga obra nanday Generoso Opulencia kag Adrian Pete Medina Pregonir. Nahanungod ang binalaybay ni Opulencia nga “Ay Na Lang” sa sitwasyon sang isa ka tigulang. Pinaagi sa mga pulong nga makahalam-ot pero puno sang paghantop, ginabinagbinag sa binalaybay ang mga simple nga kabudlay kag kalipay. Sa iya naman tatlo ka binalaybay, ginamulay ni Pregonir ang kasingki sa aton katilingban (“Bangkay”), butig sang mga politiko (“Election Rally”), kag kagarok sang karon nga administrasyon (“Chicken Adobo à la Rodrigo”). Seryoso man ukon lango-lango nga tingug ang gamiton sang manugbinalaybay, makapukaw sya sang kusog nga balatyagon sa manugbasa.

Nahanungod naman sa gugma ang anum sa mga binalaybay. Sa mga sinulat ni Rexcel Samulde, ginapakita nga ang gugma nagakaput sa paglaum (“Saksi ang Dagat”), nagahatag sang kalipay (“Balentin”), kag nagasindi sang kailigbon (“Handum, Dumut”). Sa “Naghaluk ang Hangin sa Balud,” ginapinta ni Lino Gayanilo Jr. ang laragway sang gugma pinaagi sa mga hulag sang kinaiyahan. Sa “Likum sang Gugma,” ginadala ni Nilyn Gamuza Pacariem ang manugbasa sa isa ka pugad, sa taragoan sang duha ka nagahigugmaanay nga nahadluk hukman sang ila isigkatawo. Kag sa “Butigon” ni Cris John Bryan C. Dela Cruz, ang isa ka biniyaan nagapanalambiton sang iya paghinulsul. Ang pinakaulihi sa mga binalaybay, ang “Pagtaliwan” ni Philip Jay Leaño, isa ka pamalandong sa kabuhi kag paghamtong sang tawo. Sa kamot sang mga manunulat nga ini, may masanag nga palaabuton ang binalaybay sang aton rehiyon.

Indi pa kaayo lambo apang wala nagapaulihi ang talaimbong sang prosa. Sa mga dinalayday nga “Dalum Balay” ni Rexcel Samulde kag “Limon” ni Lino Gayanilo Jr., ginatabok ang reyalidad kag ang duog sang mga butang nga indi mapaathag. May nangin amigo nga man-og si Samulde sang gamay pa sya, kag nakaagi sang mga katingalahan si Gayanilo bag-o kag matapos magtaliwan ang iya iloy. Sa dinalayday nga “Pasi,” ginabalikan ni Wilma A. Barcelona ang mga naagyan nya kag sang iya pamilya, labi na ang kapigadohon kag ang mga butang nga may kaangtanan sa humay. Sa “‘Parehas sa Amon,’” ginapaambit ni Yves Tedera ang iya mga nakit-an kag natun-an sa isa ka pasilidad para sa mga may problema sa mental health.

Dalawa ka sugilanon ang napili para sa isyu nga ini. Tuman ka konserbatibo para sa akon ang panindogan nga mapulut sa “Priso” ni Stalingrad Samulde Dollosa, apang dalayawon ang kalantip sa lenggwahe sang manugsugilanon. Nagakaigo sa tion naman ang “Tiktik sa Atop” ni Steve Kierr E. Sajorga. Ginayaguta sini ang pagkapalatihon sang mga tao sa mga nagalapta nga bali-balita kag nagakomento man sa hulag sang mga awtoridad sa tunga sang pandemya.

Kaupod sa pagpili sang mga obra ang propesor, iskolar sang Hiligaynon, kag premyado nga manunulat nga si John Iremil Teodoro. Naghalin siya sa Antique kag nakabase karon sa Manila. Sa aton pagpauswag sang aton lenggwahe, importante nga nakaangot kita sa ginhalinan sini—sa mga tradisyon kag nagakaratabo sa Western Visayas. Pero syempre, kay halos isa na ka siglo halin sang nag-umpisa balhin sa Mindanao ang aton mga katigulangan, nakaporma na kita sang aton kaugalingon nga kultura. Sa pag-edit sa mga obra, labi na sa ortograpiya, naghimo ako sang giya nga ang panguna nga konsiderasyon kay kung ano ang hapus para sa, kag dali maintindihan sang, mga Ilonggo diri sa Mindanao. Masubo lang kay ang diksyonaryo nga yara sa internet kag pinakadali makonsulta ginkuha lang sa karaan na nga publikasyon. Isa ini ka indikasyon nga kulang pa ang pag-amlig sa Hiligaynon indi lang sa Mindanao kundi sa tanan nga lugar nga ginagamit ini.

Kabay pa nga ang isyu nga ini makaganyat sa mga Ilonggo nga manunulat sa aton rehiyon nga maggamit sang aton iloy nga dila kag magpatubas sang mas madamo nga obra. May mga Hiligaynon na man nga obra nga nabalhag dati diri sa Cotabato Literary Journal, pero amo ini ang pinakauna nga panikasog nga makapagawas sang isa ka publikasyon nga Hiligaynon tanan ang sulod. Kabay man nga ang mga manugbasa mas mangin mapinalanggaon sa aton kaugalingon nga kultura kag mahangkat nga tukibon ang aton maragtas kag usisaon sing mas madalum ang aton kahimtangan karon. 

Jude Ortega
Senator Ninoy Aquino, Sultan Kudarat