Ni Rossel Audencial
Sugilanon

Ginagutom na ko. Niuli ko dayon gikan eskwelahan para makakaon, kaso pag-abot nako diri, wala man tawo ug walay pagkaon bilin.

Wala koy ikapalit og maski unsa nga pagkaon. Nahurot na akong baon nga baynte pesos para sa isa ka adlaw. Gipalit nako og saging ganihang recess ang dyes,  giamot kay teacher ang singko kay gamiton daw para sa among room, ug gipalit nako og bolpen ang nabilin nga singko.

“Ate, naay kan-on?” ingon pud ni Bert nga nagahangos pa gikan sa gawas. Iyang nawong puno og singot nga gatulo-tulo pa.

“Wala man unod ang kaldero,” tubag nako.

“Ay, abi nako naglung-ag usab si Mama. Nahurot man namo ang kan-on ganihang paniudto.” Nisulod si Bert sa kwarto. Paggawas niya usab, nakailis na siya og T-shirt.

“Asa diay niadto si Mama?” pangutana nako.

“Wala pa diay siya kauli?” tubag ni Bert. “Ingon niya ganiha, adto daw siya ila Ante Minda kadali.” Amiga ni Mama si Ante Minda, ug sa pikas purok kini gapuyo.

Niduol si Bert sa dako nga lata sa bugas ug giablihan kini. “Wala pud ta bugas nga lung-agon.”

“Wala man tawo dinhi pag-abot nako,” ingon nako. Nilingkod ko sa usa ka bangko atubang sa among lamesa. Gisundan nakog tan-aw si Bert nga nilakaw padulong sa pultahan. “Asa ka?”

“Didto lang ko sa pikas,” ingon niya bag-o nigawas.

Adto na pud siya tingali ila Ante Sally, magulang ni Papa nga pinakaduol ang balay sa amoa. Didto lang sa pikas nga kanto. Maayo didto kay naa sila tindahan. Ganahan motambay si Bert didto kay magdula sila sa among pinsan nga si Allen. Naa computer si Allen. Nagatrabaho ang bana ni Ante Sally sa canning og dako daw sweldo.

Gabii na pud guro to mahuman sila Papa. Maayo na lang nakasulod siya sa Dole nga pinyahan. Maski gamay ang sweldo, sige lang, ana siya, basta naa lang trabaho ug duol sa amoa. Wala man gud kahuman si Papa og high school maong dili daw siya makakuha og nindot nga trabaho. Ana siya nga maningkamot daw mi nga moeskwela ug makahuman para makapangita mi og trabaho nga dako ang sweldo. Sige lang, makahuman lang lagi ko. Maski layo, baktason lang nako among eskwelahan adlaw-adlaw. Mahal man gud ang pamasahe ba. Ikaon na lang nako og saging nga prito akong ipamasahe. Maayo pa ang elementary naay feeding. Kami sa high school wala kay dako na daw mi. Pero wala lang sila kabalo nga gaadto pud mi sa eskwelahan nga walay kaon. Kanindot mobalik og elementary. Pero dili, mas maayo nga makahuman na ko og junior high school. Ingon nila libre man daw ang senior high school. Asa kaya ko ani moeskwela? Gusto nako cooking para magtukod ko og karinderya diri sa amoa. Ana pud akong klasmeyt, hairdressing daw para magparlor mi.

Murag naay tawo sa gawas. Pag-abri sa pultahan, akong duha ka manghod diay. Ngitngit na sa gawas.

“Asa mo gikan?” pangutana nako kay Ella, manghod nako nga sunod kay Bert. Naa sa edad diyes si Ella. Gunit niya ang kamot ni Jun, among kinamanghuran nga lalaki nga lima ka tuig.

“Ila Lola,” tubag ni Ella. “Gidala mi niya sa ilang balay ganiha.”

“Wala lagi siya nisulod?

“Adtoan daw niya si Ante Sally. Wala pa kauli si Mama?”

“Wala pa. Unsa diay oras nilakaw si Mama?”

“Human paniudto. Lakaw daw usa siya kadali. Katong nadugay nga wala pa siya kauli, nilakaw si Kuya. Nabilin lang mi diri sulod. Taodtaod, naghilakhilak na man ni si Jun kay gusto mogawas, maong nigawas mi. Nagtambay mi didto sa may tindahan sa tumoy. Naabtan mi ni Lola didto, ug ana siya nga uban daw mi sa iya.”

“Sige, ilisi usa si Jun.” Nisulod silang duha sa kwarto.

Wala pa lagi si Mama? Ganiha pa man diay siya nilakaw. Nag-unsa kaha siya didto ila Ante Minda. Mga pila na pud ka semana nga sige siya adto didto, ug pagnagaadto siya didto, dugay jud na siya mouli. Katong niaging semana gani, suko kayo si Papa kay pag-abot niya wala pay nilung-ag nga gabii na. Pag-abot ni Mama, nag-away sila. Kusog kaayo ang tingog ni Papa. Madunggan jud sa tibuok purok. Hadlok kaayo mi kay hapit na sumbagon ni Papa si Mama. Nakit-an jud nako iyang kinumo. Nisinggit kog, “Ayaw!” Naundang si Papa ug nigawas sa balay maski gabii na. Wala siya niuli katong gabiuna.

Sunod adlaw ato, wala pa gihapon kauli si Papa pag-uli nako sa hapon. Nilakaw si Mama, ug pagbalik niya, uban na niya si Papa. Hilom kaayo sila pagsulod sa balay. Wala sila tingganay hangtod sa nahuman mig panihapon. Mga pila pa kaadlaw bag-o nitingog si Papa paghawa niya balay para magtrabaho. Niingon ra pud si Mama nga, “Sige.” Hinay iyang tingog. Ambot lang kung nadunggan to ni Papa.

Sukad ato, naa na si Mama pag-abot nakog balay. Ganahan kaayo ko kanang pag-uli nako naay saging nga nilaga sa kaldero. Kung wala pud, sayo galung-ag si Mama ug sayo mi mangaon. Lami gud ang sardinas nga butangan rag papaya ug malunggay. Lami among higop-higop sa sabaw. Mokaon na lang si Papa pag-uli niya.

Karon na pud nadugayan og uli si Mama. Sigurado masuko na pud to si Papa ba. Moutang na lang guro kog bugas sa tindahan sa tumoy. Murag layo na man i-adto ila Ante Sally. Ulaw na pud kaayo moadto didto. Murag gaadto lang mi didto para makikaon. Uban pa jud mi sa akong mga manghod. Buotan man si Ante. Ginapakaon mi niya pag mag-adto mi sa ilaha. Pero ana si Papa, dili daw mi sigeg adto didto kay ulaw sa iyang bana. Wala man ang bana ni Ante sa ilaha kung mag-adto mi kay panggabii daw iyang duty. Maski na, ana si Papa, ulaw daw sigeg adto ila Ante para mokaon. Mao nang talagsa na lang ko gaadto ila Ante. Kanang pag gutom na kaayo, moagi ko sa ila. Maayo na lang pakaonon pud ko niya. Ginapadal-an pa gani ko niya og sud-an pag-uli nako para daw sa akong mga manghod. Pasalamat kaayo kog dako.

Nag-ingon ko kay Ella nga mogawas ko kadali.

“Pagbalik dayon ha,” ingon niya nga nitutok sa akong mata. Pagawas na silag kwarto ni Jun nga bitbit ang coloring book nga regalo ni Ante Sally sa amoa katong niaging December.

“Dira ra ko sa tindahan sa tumoy.”

Amoa lang tarangkahan ang ngitngit paggawas nako. Naa man suga ang mga balay-balay nga akong maagian padulong sa tindahan. Wala nay tawo sa gawas nga nagalakaw kay naa tanan sa sulod nagtan-aw og TV. Kami ra jud ang walay TV sa balay. Wala pay ikapalit, ingon ni Papa. Sa sunod lang daw. Mangutang lang kog isa ka kilo nga bugas para lung-agon karong gabii ug ugma sa buntag. Bayran lang ni Mama pag-uli niya. Naa naman pud guro siya dala sud-anon. Basta makalung-ag lang ko una bag-o moabot si Papa. Mas maayo unta naa na si Mama sa tindahan pag-abot nako para dili na ko mangutang. First time nako ni. Ulaw man pero bahala na.

Mga pito ka balay akong giagian hangtod nakaabot sa tungod sa tindahan nga tumoy sa among kanto. Dinhi nagaagi sila Papa ug Mama pagpauli sa balay. Dinhi pud ko gaagi padulong sa eskwelahan. Gamay ra ang tindahan. Naa kini semento nga lingkoranan sa matag gilid. Diri halos gatambay ang mga drayber sa habal-habal kung mahapon na. Maayo na lang walay tawo karon. Niayo ko kaisa ug nitubag dayon si Ante Linda. Naa ra diay siya sa sulod. Dili nako siya makit-an dayon kay puno og biskit ug sudlanan sa kendi ang iyang tindahan. Naa pud kaha sa sigarilyo sa may wala nako.

“Maayong gabii, Ante. Mingaw lagi ron?”

“Ay, nanguli silag sayo kay naay ordinansa si Kap nga dakpon ang mga tambay lalo na ang gasugal.

“Kanus-a lang?”

“Tong niaging semana ra pud. Ganina gani naa daw gipangsikop didto sa pikas purok kay nadakpan gasugal. Naa guro nisumbong.”

“Hala, kahadlok pud.” Unsa na lang kaha kung madakpan ko sa pulis. Ikulong jud ko nila uban sa mga preso. Sa mga nakita nako nga palabas ila Ante Sally, hadlok baya mga nawong sa tawo sa sulod sa presohan.

Pagpangutana ni Ante Linda kung unsa akong paliton, ana ko nga moutang usa kog isa ka kilo nga bugas. Bayran lang ni Mama pag-uli niya. Natingala si Ante kay wala pa kauli si Mama nga gaina pa man tong tunga sa adlaw niagi sa iyang tindahan. “Gani, Te,” ana pud ko. Nisugot si Ante. Gihatagan ko niya og isa ka kilo nga bugas. Niana pa siya nga gabayad man si Papa basta gautang sa iya. Nagpasalamat ko dayon nibaktas pauli. Mingaw na jud ang dalan kay wala na galakaw-lakaw dili pareho tong mga niaging gabii. Pag kanang manugo si Mama palit og mantika, daghan pa na tawo katikaw-tikaw sa dalan. Daghan pa na bata magdagan-dagan sa gawas. Kamingaw sa dalan karon. Murag ako ra ang tawo sa kalibutan. Maski naay suga sa mga balay, ngitngit ra gihapon akong ginaagian. Nibati na ko og kalamig sa dapyo sa hangin sa kagab-ihon pati pud ang kabug-aton sa isa ka kilo nga bugas. Ako jud kini gigunitan sa duha nako ka kamot, ang isa sa taas sa silopin ug ang isa sa ilalom. Basig magisi pa lang ang silopin ug mayabo ang bugas.

Sa kahilom sa dalan, daghan nuon ko mahimunduman. Unsa gani tong ingon ni Lola ah, kanang—nikalit nga naay nipagaspas. Walay suga ang balay nga pawod nila Ante Neneng. Karon lang pud nako napansin. Naay usa ka dakong puno sa mangga sa kiliran niini. Nagahilay na ang uban nga dahon sa ilang atop. Sa kangingit, mura kinig dakong tawo nga gabantay sa gamay nga balay . . . nga nagatan-aw sa akoa. Nanlimbawot akong balahibo sa kalit. Nihinay-hinay kapaspas og lakaw akong mga tiil ug nidagan.

Gipaspasan nako og abri sa among tarangkahan ug nisulod. Niundang ra ko sa sulod sa pultahan nga gahangos-hangos. Nangutana si Ella kung naunsa ko. Nagapungko sila ni Jun sa lamesa. “Wala,” tubag nako. Mura kog buang nga nidagan. Nikatawa kog kusog sa akong gibuhat. Natingala akong mga manghod nga nitan-aw nako. Gibutang nako ang isa ka kilo nga bugas sa lamesa ug nideretso sa dapugan. Maayo na lang naa pa gamay uling nabilin. Makaluto pa jud ko ani og kan-on.

Asa na man to si Mama? Mag-alas otso na pagtan-aw nako sa among gamay nga relo sa bungbong. Naluto na ang kan-on ug nabahaw na gani kini. Wala pa pud si Papa. Gigutom na kog pag-ayo. Pagpangutana nako sa akong mga manghod, wala pa sila gibati og gutom kay gipakaon man sila ni Lola ganiha bag-o sila niuli.

Nitingog ang pultahan.

“Papa!” singgit ni Jun. Nitindog ko sa kalit. Nisulod si Papa ug hinay-hinay nga gipinid ang pultahan.

“Asa si Bert?” pangutana ni Papa. Gibutang niya sa lamesa iyang dala nga silopin ug gisabit niya iyang bag sa bungbong.

“Niadto ila Ante Sally,” tubag nako sa hinay nga tingog. Nihulat ko nga masuko na pud siya.

“Adtoan ko lang siya. Manghulam na lang pud ko kung naa pa sila nabilin kan-on.”

“Nakalung-ag na man ko, Pa,” ana ko. Nihulat ko nga mangutana siya kung asa ko nagkuha og bugas.

“Sige, pangaon na mo una. Naa man ko dala nga sardinas dira.” Nisulod siya sa kwarto.

Gipahipos nako ang coloring book ni Jun. Naghukad ko og kan-on. Gibuksan pud nako ang lata sa sardinas ug gibubo ang sulod niini sa yahong. Dili na jud matabang ang akong kagutom. Human pangamuyo, nisugod na mi kaon. Kalami sa kan-on ug sardinas! Lami jud mokaon nga gakinamot. Nanghugas na bitaw ko. Ana man si Titser nga manghugas daw bag-o mokaon. Human sa pipila ka hungit, nibati na ko og kabusog. Pagtan-aw nako sa akong mga manghod, hinay lang ilang kaon. Sabaw lang ang gusto ni Jun. Gamay na lang nabilin sa sardinas. Wala pa diay kakaon si Papa. Ug si Mama diay! Karon lang nako mahinumduman. Wala lagi nangita si Papa kay Mama?

“Kaon na, Pa,” ingon nako paggawas usab ni Papa sa kwarto. Nakailis na siya og T-shirt pambalay.

“Unya lang ko,” ana siya. “Sundoon pa nako imong manghod.” Hinay iyahang lakaw padulong sa pultahan. Nabati nako ang kahilom sa balay. Ang gabitay nga pangutana sa akong huna-huna: Wala pa lagi si Mama?

“Wala pa kauli si Mama.” Nigawas lamang kini sa akong baba nga wala nako gihunahuna. Wala ko kasabot kung nganong giingon nako kini.

Niatubang usab si Papa kanamo. Nitan-aw ko sa iya nga gahulat. Dugay siya nitingog.

“Dili mouli si Mama ninyo karong gabii. Naa siya sa prisohan karon. Nadakpan siya nga gasugal ila Minda gaina.” Nigawas si Papa sa pultahan.

Wala ko kasabot sa akong gibati samtang gatulo akong luha.