Ni Hannah Adtoon Leceña 
Sugilanon

(Winner of the special award for fiction at the Jimmy Y. Balacuit Literary Awards, given to the fellows of the recently concluded 26th Iligan National Writers Workshop)

Nangurog ang tuhod ni Isloy samtang nagkabad kinig dagan paingon sa tindahan sa giilang Balong kon asa siya mamalit og tuba. Gisugo kini sa iyahang amahan nga si Timoy. Gabii na kadto, ug dugyom na ang palibot. Siya ra man isa naglakaw kay tungod lagi walay mouban niya kay nahadlok makakita og santelmo sa may kawayanan. Ang santelmo, ingun sa katigulangan, hilabi na sa lolo ni Isloy nga maoy nakakita niini, usa daw ka kalayo nga nagdilaab ug ginatuohan sa uban nga maoy kalag sa mga tao nga gipatay nianang lugara. Nagkundinar daw kini. Kini nga kalayo maglukso-lukso kuno susama sa usa ka bola ug usahay manggukod sa mga moagi. Mao nang ingon sa mga iyo ni Isloy, kon aduna gani mamatay sa usa ka lugar, kinahanglan sunugon dayun ang dugo niini arun dili magsantelmo. Ang uban naandan na nga dagkutan og kandila unya pangadyean.

Nahinumdom si Isloy sa giasuy kaniya sa iyahang anhing Lolo Tonyo: “Ang mga santelmo, Dong, makita sab na sa dagat, kintahay naay malumos ug mamatay nga wala pa sa panahon.”

Wala siya kabalo kon panghadlok lang ba kini sa iyahang apuhan o tingali tinuod gyod kini. Apan dugay na gyod nga lumulupyo iyahang lolo dinhi sa Kiamba, probinsiya sa Sarangani. Ug kini usa ka manambalan. Mao nang wala gyod rason nga dili siya mutuo niini.

“Dili pud ka mahadlok sa santelmo, Lo?” pangutana ni Isloy kaniya samtang seryoso kaayo nga nag-atubang sa apuhang laki.

“Aw, dili,” tubag sa tiguwang, “kay kon dili gani ka mahadlok sa iyaha, dili sab kini mupasiaw nimu.”

Sa pagkahinumdom aning tanan, nibalik ang nerbyus ni Isloy. Kahilakon siya, apan wala gyod siyay mahimo. Nahurot na ang usa ka galon nga tuba sa iyahang amahan, ug gusto pa kini moinum kauban ang mga maguwang laki. Naabot man gud ang iyahang Iyo Bador ug Iyo Dandan gikan og Samar maong nagkamatay gyod sila og tagay sa gamay nilang payag.

“Kon dili gani ka molakaw karon, makatilaw gyod ka!” segun sa iyahang amahan nga nahubog na intawon.

“Mahadlok lagi ko, Tay!” tubag ni Isloy.

“Hain ka man mas nahadlok?” singhag sa iyahang amahan. “Sa ilaha o sa akoang kumo? Pili lang!” Mao nang giantos na lang gyod ni Isloy ang iyahang kahadlok. Iya nang gitindugan ug gisugdan ang paglakaw nga pinasaguyod. Apan nipaspas iyahang nilakwan sa dapit hain wala nay mga balay.

Atoa na siya sa kawayanan nga gikahadlokan sa tanan. Ninimbawot ang iyang balahibo sa tingkoy. Mituhop sa iyang kaunuran ang bugnawng hangin. Mipiyong siya, ug susama sa usa ka kabayo, nikaratil siya og dagan paingun sa dapit nga gibarugan og suga. Maayo na lang kay wala siya madagma. Naghingos-hingos siya. Gamay na lang gyod ang kulang, masapit na niya ang balay niadtong Balong nga mamaligyaay og tuba. Mas nikusog pa ang iyahang dagan ug ang pagpangurog sa iyahang kaunuran.

Gipaghot siya sa mga iro.

“Ayo!” sangpit niya sa tag-iya sa tindahan samtang gidukdok ang kahoy nga bintana niini. “Kol! Kol!”

“Oh, dong,” tubag sa lalaki sa iyaha. “Unsay maayong hangin nga nagdala nimu dinhi? Naghinagudlos man lagi ka?”

“Kol, mamalit daw silang Tatay og tuba,” segun ni Isloy sa walay pagduha-duha. “Isa ka galon lang.”

“Sus, dong! Nganong karun ka lang man? Nahurot na ang tuba ganinang hapon. Unsaon man gud, naay mga tambay diri nga nag-inom ganina gikan pa sa Barangay Datu Dani.”

“Hala! Gusto pa gyod baya ni Tatay mag-inom.” Nanghupaw si Isloy.

“Ang maayo pa ani, dalha ning galon nako,” segun sa lalaki. “Adto didto kay Lolo Alex nimo. Dira dapit sa centro bitaw. Naa namaligya og tuba dira.”

“Mao ba, Kol?” Natagaan og paglaum si Isloy. “Sige, salamat kaayo!”

Nagdali-dali siya og lakaw padulong sa centro sa ilahang baryo. Maayo na lang aduna nay daghang suga didtong dapita. Pag-abot niya didto, nakita niya ang mga tambay nga nakahukas og sinina. Ang uban kanila nanigarilyo. Nailhan niya ang isa sa ilaha—si Biyad nga iskulmeyt niya. Daku kini og lawas kon itandi sa edad niini nga dise-sais. Si Biyad maoy gibaniug nga kawatan sa ilahang lugar. “Yawa” gani usahay ang tawag sa mga tao sa iyaha ilabi na kadtong tag-iya sa mga tindahan sa palengke nga iyaha nang naransak.

Sa dili pa kaayo siya duol sa tindahan, nadungog ni Isloy nga dagko kaayo kinig mga tingug. Kauban ni Biyad ang uban pang mga lalaki nga nagtagay didto sa daplin sa kalsada atbang sa tindahan sa kadtong Lolo Alex. Mutipas siya og agianan kay naglikay siya sa gubot nga mahitabo kon naa man. Kaila niya si Biyad. Maoy kini kon mahubog. Bisan kinsa lang ang sumbagun niini. Niadtong niaging bulan, hapit kini pahawaun sa eskuylahan tungod sa daghan na kaayo kinig gipanghulga. Apan nahuna-hunaan sab niya nga dili kadto ang panahun arun ipasulabi niya ang pagkatalawan. Kinahanglan sab niya magdali ug makadala og tuba sa balay arun dili siya mabunalan sa iyahang amahan.

Nidayon siya og panuktok sa tindahan sa giilang Lolo Alex. “Ayo, Lo, naa moy baligya tuba?”

“Oh, Dong?” tubag sa tiguwang.

“Lo, mamalit kog tuba kay nahutdan silang Angkol Balong.” Gidunol ni Isloy ang galon sa tiguwang.

“Mao ba? Huwat sa ha kay kuhaon nako ang kontiner.” Nangadto kini sa kusina.

Tungod sab sa kahayag sa tindahan sa tiguwang maong makita ni Isloy nga daghan kaayo og istak sa tuba didtoa. Adunay kulay puti nga matud pa sa uban tam-is ang lasa. Adunay kulay pula tungod sa gibutang nga tungog. Mao daw kini ang makahubog. Mas kusog daw kini kaysa sa puti nga tuba.

Samtang nag-ipis og tuba ang tiguwang laki, milingi si Isloy ug namatikdan niya ang kinatibuk-ang palibot. Karun lang pud siya nakaadto sa centro aning orasa tungod kay layo ang ilahang balay sa mismong barangay hall, mga duha ka kilometro. Nibati siya og kalipay. Nakaingun siya sa kaugalingun nga ingun ani diay ang dagway sa centro matag gabii—daghan suga, daghan palalitun, daghan sab mga tawo nga naa sa gawas, alibugyaw ang dalan. Dili parehas sa ilahang lugar nga suok kaayo, mga kikik ug kabog lang ang nagsaba-saba sa taas sa lubi matag gabii. Nahunahunaan sab niya ang iyang anhing Lolo Tonyo. Nimingaw hinuon siya niini. Kon buhi pa kini, tingali mubirada kini og kanta, unya siya ang tiggitara matag kumbira sa ilaha.

Nibalik sa hustong paminsar si Isloy sa pagkakita nga nibalik na kadtong Lolo Alex dala ang usa ka galon nga tuba.

“Salamat, Lo,” ingon ni Isloy dala kuot sa kwarta nga nagkantidad og singkwenta pesos sa iyahang bulsa.

“Way sapayan, Dong,” tubag sa tiguwang laki. “Amping sa paglakaw.”

Sa pagpauli ni Isloy, nakita niya pag-usab ang mga takoy nga nag-alirung duol sa kurbada nga likuanan paingun sa ilaha. Gisitsitan siya sa iyahang klasmeyt nga si Biyad. “Uy, shat sa!” matud pa sa iyaha.

“Gisugo kong Tatay!” balibad ni Isloy.

“Respeto lang ba!” pamugos sa ulitawo.

Walay nahimu si Isloy. Nisugot na lang sad siya. Gibutang niya ang galon sa kilid ug gidawat ang gidunol nga baso sa Tanduay. Nahadlok sab siya nga tingali birahan siya sa kuto-kuto o atangan didto sa dulom unya kon mudili siya. Isa lang ka lad-ok sa Tanduay ang kinahanglan arun nga makahawa.

Giinum niya kini kauban ang ubang mga takoy. Nilingkod siya. Nakita niya nga nanigarilyo ang uban. Gitagaan siya og usa ka stick nga Fortune apan nagdumili siya kay wala gyod siya makasulay og tustos ani.

Una niyang syat, nikulismaot gyod iyahang nawong kay nalasahan niya ang kapait sa ilimnun. Ug gipaspasan siya og tagay sa mga kauban ni Biyad. Naabtan siyag pila ka minuto.

“Uy, Isloy, uban sad sa amoa usahay uy, sa amoang mga lakaw!” segun ni Biyad.

“Ugma muadto mis Wakap,” dugang istorya sa kauban ni Biyad nga adunay aritos sa dila. “Sa Datu Dani ba. Sa may baybay. Mangita mig lingaw. Uban ha!”

Mitando lamang si Isloy. Taod-taod nananghid na siya nga muhawa tungod kay nibati na gyod siya og tumang kalabad sa ulo.

“Uy, Isloy, tingalig gusto ka nga ibilin nang tuba sa amoa,” komedya ni Biyad.

Gibati siyag kabalaka tingali pugngan siyang Biyad ug kuhaon pati iyahang tuba. “Kasuk-an kong Tatay!” tubag ni Isloy.

“Bayuta bataa uy!” segun sa usa ka kauban ni Biyad, ug nangatawa sila.

Nibatig kalain si Isloy apan wala niya kini panumbalinga.

“Good boy man gud na siya, bay,” tubag ni Biyad sa mga barkada. “Ha-ha! Pasagdii na lang na.”

“Sige, diri sa ko,” pananghid ni Isloy. Mura siyag naibtan og tunok.

Mihawa na siya sa pundok sa mga takoy. Paspas kaayo ang iyahang lakaw dala ang tuba nga ginapaabot sa iyahang amahan. Layo-layo pa baya ang ilaha. Nagpanglingi siya sa iyang likod. Maayo na lang wala siya gisunod-sunod nilang Biyad. Naagian na sab niya ang tindahan niadtong Balong. Sirado na kini, ug patay na ang suga. Nipaspas iyahang dagan. Nakahunahuna siyag maayo pa nga wala siya niinum kauban silang Biyad.

Sa dili pa madugay, nisapit na niya ang kawayanan kon asa ginatuohan nga naay gapakita nga mga santelmo. Nagyamar siya. “Santelmo, santelmo,” segun niya sa kaugalingun. “Sus, panghadlok ra na.”

Nagpadayon siya sa paglakaw hangtod sa nakadungog siya og hinagudlos sa mga tiil paingun niya. Didto na nagsugod og panimbawot iyahang balahibo sa tibuok lawas. “Dili ni maayo,” segun niya sa kaugalingun. Paglingi niya, nakita niya nga naay nagsininggitay sa iyahang likod. Silang Biyad nga nagdagan paingun niya!

Nahadlok siya kay tingali tabangan siya nilang Biyad didto sa ngitngit tungod sa nahitabo ganiha. Apan nadungog niya ang singgit ni Biyad, “Bay, dagan! Dagan!”

Naapsan siya nilang Biyad, apan wala makalihok si Isloy sa iyahang pwesto. Nalisang siya apan murag gilansangan ang iyahang mga tiil. Gikaon sa kangitngit silang Biyad. Anha pa siya nakahunahuna sa pagtago sa pagkadungog nga adunay naghinagudlos na sab sa iyahang likod. Sa hilabihang kahadlok, nisum-ok si Isloy sa kasagbutan, sa may kawayanan. Gikulbaan pag-ayo si Isloy. Wala siya makabalo kon unsay buhaton.

“Asa naman tong mga buanga to!” nadungog niya nga gisulti sa usa ka tingog. “Pangitaa ninyo!” Wala siya makabalo kon asa kadto gikan tungod kay ngitngit kaayo ang palibot. Nisamot ang pagpangurog sa tuhod ni Isloy.

Nilabay ang pipila ka minuto, nakakita siya og suga nga nagdilaab. Nihayag ang dalan, apan wala kini niya maklaro. Kalit nga nakapangurus si Isloy. Mao ba ni ang santelmo? Kon mao man, makakita na gyod siya og santelmo! Ug kon tinuod kini, tingali gukudon siya niini kon makakita kini kaniya. Apan ingun sa iyahang Lolo Tonyo, kon dili gani siya magpalupig sa iyahang kahadlok, dali gyod kini mugara. Apan wala gyod siya makabalo kon asa siya nahadlok, sa bunal ba sa iyahang papa, sa mga lalaki nga naggukod ila Biyad, o sa santelmo nga kintahay magbugal-bugal sa iyaha. Niginhawa siya og lalum. Wala siya kasabot sa iyahang gibati. Namugnaw ang iyahang nanginit nga panit.

Gihawing niya ang mga dunot ug sagbot nga nagtago niya sa ngitngit. Kinahanglan niya makabalo kon unsa na ang nahitabo sa dalan. Nilili siya. Apan sukwahi sa gikahadlukan niya, dili kini santelmo. Suga kini nga gihawiran sa mga lalaki nga wala niya nailhan. Mga sulo diay kadtong nakita niya nga nagdilaab ganiha. Nakaginhawa og tarung si Isloy.

Apan nakita niya nga murag adunay ginapangita kining mga tawhana.

Wala siya makabalo kon magpakita ba siya o dili. Nahadlok siya nga maapil sa kagubot kon tinuod man galing nga silang Biyad gyod ang tuyo niadtong mga tawhana. Tingalig nakasala na sab silang Biyad. Dili niya gusto mag-apil-apil.

“Murag wala na sila diri,” segun sa usa ka tingog sa lalaki. Gisugaan niini ang palibot, ug sa dihang wala kini makita, gipatay na niini ang suga.

“Tara na,” segun sa usa ka tingog.

Nakadungog si Isloy og mga tingog sa tiil nga palayo gikan sa iyahang gikabutangan. Dayun namingaw ang palibot.

Naghinay-hinay og gawas si Isloy gikan sa kawayanan. Gipagpagan niya ang iyahang buhok og iyang sinina. Bahalag wala siyay suga basta muhawa na gyod siya kay gusto na niya muuli. Gikuha dayun niya ang tuba nga gipapalit sa iyaha. Bahala na og makulatahan siya pag-abot. Isulti na lang niya ang tanan nga nahitabo nganong nalangan siya.

“Makauli na gyod kog balay,” miingun siya sa kaugalingun.

Paggawas niya sa may kawayanan, dali siya nga gigunitan sa usa ka tawo sa iyahang abaga ug giliug siya. “Naa siya dinhi!” segun sa lalaki nga naggunit kaniya. “Dali!”

Nigawas ang mga kauban niini nga nagpahipi lang diay didto sa daplin ug gibantayan nga mugawas si Isloy. Gibati niya nga aduna kini mga hait nga hinagiban tungod talinis ang gitiun sa iyaha ug nidulot kini sa iyahang panit.

Nakahilak si Isloy ug nagkisi-kisi susama sa usa ka manok nga hapit na sumbaliun.

Nagsugod siya og tawag sa ngalan sa iyahang inahan nga namiya kanila, sa dihang nadungog niya ang pagkasa sa usa ka pusil niadtong lalaki nga maoy murag lider nila.

“Mamang!” singgaak ni Isloy, apan abtik nga gibakhan siya sa lalaki. Nagsunggo siya. “Wala koy sala,” segun niya bisag nagkalisod na sa paglitok. “Wala!”

“Asa sila?” pangutana sa usa ka lalaki sa iyaha. “Asa imuhang mga kauban?”

Wala makatubag si Isloy.

“Sampulan nato ni,” matud pa sa usa ka kauban niini.

“Ayaw, kuy,” pangamuyo ni Isloy. “Gisugo lang ko og tuba sakong tatay.”

“Panuway. Mao dayun nang palusot ninyo. Pwe!”

“Wala gyod koy sala. Maluoy tawun mu. Paulia nako ninyo, sir.” Niluhod na gyod si Isloy sa tiilan sa mga ningdakop niya.

Apan gidunggab siya dayun sa wala mailhi nga mga lalaki. Paminaw niya murag tulo o lima ang nagtabang kaniya. “Kinsa ang imuhang giilad? Buanga ka. Dugay na mi nagabantay sa inyuha. Kamo tong nangawat sa tariunon ni Mang Tiburcio sa pikas barangay.” Gipatid-patiran siya sa niingon.

“Buang mo,” segun sa usa pa. “Nagpabuyag lang mo aning katilingban.”

Nibati ni Isloy ang kangul-ngol sa sakit sa tibuok niyang kalawasan. Nakapiyong na lang siya tungod sa tumang kasakit. Nawad-an siya og kusog ug nahagba.

Dili gyod niya malihok ang tibuok niyang lawas.

Dayon nawad-an siya og panimuot.

Sa iyahang pagmata, nakita niya ang daghang mga tawo nga nagtapok kaniya. Ang uban nga mangagi manghunong gyod arun susihun kon naunsa siya.

“Uy, kinsa man ning bataa ni?” pangutana sa usa ka inahan nga adunay gikugos nga bata.

“Kaluoy gyod niya,” segun sab sa mga babaye nga gikan sa baybay.

Apan ang uban gisampungan ang ilahang mga ilong inig makakita niya. Ang uban kay nangahadlok.

“Murag gimino man siguro na kagabii, Doy,” giasuy sa usa ka tiguwang baye. “Murag nakainum ning bataa ni ba.”

“Giatangan siguro ni og dili ingon ato, te. Giwakwak man siguro ni.” Pamilyar kato nga tingog. Iya kadto ni Balong nga gabaligya og tuba.

“Kinsa kahay naghimu ani?” segun sa kadtong giilang Lolo Alex nga miduol sa pundok sa mga tawo.

“Gidunggab ni kagabii,” dugang pas usa kalaki. “Hubo man oh.”

“Nakabalo na kaha ang amahan ani?” pangutana ni Lolo Alex.

“Gitawag na, Kol,” segun ni Balong.

“Aduna may nag-inum diri kagabii nga mga takoy,” matud sa tiguwang. “Silang Biyad.”

“Gahapon, nong,” tubag ni Balong, “naay mga lalaki dinhi gikan Datu Dani. Mga batos ni Don Tiburcio daw kadto, naay ginapangita.”

“Wala may nagkagubot kagabii sa centro,” tubag ni Lolo Alex. “Namalit pa gani nig tuba gabii. Nagdali man ni og uli.” Nagpanglingo ang tiguwang.

Nahikurat si Isloy sa iyahang nadungog ug nakita. Nibangon siya ug giduol isa-isa ang mga tawo, apan walay makakita kaniya. Gilingi niya ang iyahang gitindugan, ug nahikurat siya sa pagkakita sa iyahang kaugalingong lawas nga napuno sa mga dinunggaban ug namala nga dugo.

Nalisang siya sa nasaksi. Nagpanglingo ug nagpalingi siya sa iyahang palibot.

Mas nahibuwong siya pag-ayo tungod sa iyahang nakita. Taliwala sa iyahang atubangan, atoa ang mga kalag nga murag naglutaw lang sa hangin. Nailhan niya ang mga nawong niini tungod kay niuban siya sa iyahang lolo arun managkot alang niining mga tawhana sauna.

Ug sa iyahang paglingi, nakita niya ang iyahang amahan nga naghinagudlos paadto sa iyahang patayng lawas. Naguol si Isloy. Karun siya na sab ang sunod nga pangadyean sa mga tawo ug sa iyahang amahan.

Nangitag kahayag si Isloy diha sa mga kandila nga gitugsok ibabaw sa iyahang namala nga dugo, tapad sa usa ka galon nga tuba nga ihatag unta niya sa iyahang tatay, nga karun nagtiyabaw samtang gigakos ang iyahang lawas.