Ni Alvin Q. Larida
Sugilanon

Sang nag-umpisa ang amon pag-imaway ni Nato, ginpaningkamotan gid namon magtiayon magpatindog sang amon puloy-an malayo sa poder ni Tatay, ang akon ugangan, agud mahibaloan man namon ang insakto nga pagbahinbahin sang amon nga budget. Agot si Nato sa lima nga magbulugto. Galagmay pa lang sila sang mailo sa ila iloy. Gani si Tatay Pedring lang ang nagbuhi kag nagpaeskwela sa ila tanan paagi sa ila gamay nga duta sa Barangay Canahay.

Sa tatlo ka tuig namon nga paglumon kay Tatay, indi maayo ang amon nangin relasyon. Ini man ang rason kung ngaa masami ang amon away ni Nato. Makita ko man nga palangga gid ni Tatay si Nato kag ang amon tatlo ka kabataan. Amo gid ini sang una ang nagapugong sa kaawot sang amon paghalin sa poder sang akon ugangan.

Sang mahuman ang amon ginapatindog nga balay sa Poblacion, nag-asiasi ako higayon nga magbalhin. Nangin mayad man ang amon pangabuhi. Taga Sabado, galagaw ang kabataan didto sa uma tungod mahilig sila maligo sa suba kag maningit sang kamunsil sa pangpang. Didto sila gapaamulya sa ila mga pakaisa. Taga uli nila kung hapon, madamo ang ila bitbit nga kamunsil. Gakaramungi pa gani ang tabungos.

Nagdugay kami sa Poblacion, apang taga fiesta lang ako makalagaw didto sa Canahay. Maayo na kung makaduwa ka bes ako makapalapit didto sa balay ni Tatay sa isa ka tuig. Wala man kami nagsabtanay ni Tatay sang naghalin kami sa iya poder, apang indi gid makabungat ang akon baba sa pagpanambit sa iya. Indi ko gid mapanalawsawan ang akon ginabatyag nahanungod sa iya.

Apang uyon gid sang kadamuan si Tatay. Nangin kapitan pa gani ini sang tatlo ka termino sa Canahay. Ginapalapitan ini sang mga kubos kag mga abyan niya. Taga hapon, samtang pula pa ang adlaw sa galawahan, ginapreparar na ni Tatay ang iya tuba nga ginbudburan sang balok kag padeharyo nga maskadahon, kumpleto sa buyo kag apog. May manamit pa ini nga sumsuman nga adobo nga bakbak ukon sinanlag nga apan. Kung makadawadawa kag dako ang patubas, shoktong ukon lapad man ang ginarolyo ni Tatay sa lamesa. Ini tanan para sa iya mga abyan kag kumpare. Pirti gid sila ka malipayon sa hinali nga maigo na sila sang ila tuba. Nagakisikisi gid si Tiyoy Nardo kag Tiyoy Dido sa ambahanon nga ginatira ni Tatay sa iya gitara.

Udto ato sang Marso kag nagapamaypay ako sa kagin-ot sa amon balkon sang nakabaton ako sang text halin kay Nato nga sa ospital kuno si Tatay diri sa Poblacion. Nagpin-ot kuno ang iya dughan kag nasapwan siya sa kusina nga nakahapa sa kilid sang buka nga baso. Gani nanghimos ako dayon para magkadto sa ospital.

Pag-abot ko sa ospital, daw gindapyahan ako sang mayami nga hangin. Paggawa ko sa ICU, sa nahamtangan ni Tatay, nakita ko nga mahuyang na siya kag nagapiyong na lang. Nabuta ang iya lawas sang aparato nga nagasuporta sa iya paginhawa. Naganguyngoy sa iya kilid si Manang Cecil, subang sa babaye kag ikaduwa niya nga bata. Daw indi ko makaya magsulod sa kwarto, gani gintext ko anay ang akon bana kung makapalapit siya higayon sa ospital para upod kami.

Sa kadugay ni Nato, ginpugos ko ang akon kaugalingon nga magsulod sa ICU. Nagtulukay lang kami ni Manang Cecil, kag ginkaptan ko ang kamot kag dapadapa ni Tatay nga tuman ka yami. Wala gid may naggwa biskan isa ka tinaga sa akon baba, biskan pag-agda na lang kay Manang. Daw ginsalapid ang akon dila sang tion nga ato. Hinayhinay ako dayon nga naggwa sa kwarto.

Sang nakauli na ako sa balay, nagtawag dayon si Nato nga wala na si Tatay—patay na si Tatay. Ginpahimos ako ni Nato para mag-uli sa uma. Kinanglan namon iplastar ang puloy-an ni Tatay para sa iya hamyang. Nag-una ako sa Canahay upod ang mga bata.

Sang ginahimos ko ang hiligdaan ni Tatay, nadiparahan ko ang nakatangkas nga mga album sa iya uluhan. Didto pa ang mga kodak sa kasal namon ni Nato. May mga nakapiod man nga mga relip nga bayo kag bistida nga sa akon tan-aw ginbakal niya para sa iya mga apo. Pagpalapit ko sa kusina, may nakita ko nga mga nakatangkas nga tabungos sa banggirahan. May mga pangalan nga nakasulat sa mga ini. Una ko nasid-ingan ang akon ngalan—Veronica. Abi ko anay si Nato ang nagapangpupu kag nagapangkutol sang mga gulay nga ginadala niya sa balay.

Nagtulo ang luha halin sa akon mata. Nangluya ako angay sang mga dahon sang alugbati nga nagaloyloy sa tabungos. Nakibot ako sang may naghaplas sa akon likod—si Manang Sylvia, asawa ni Manong Lando, subang nanday Nato. “Kaina pa kamo, Veron?” bungat niya sa akon.

“Mga duwa pa lang ka oras, Manay,” sabat ko.

Nangin masako kami sa pagpanghimos. Pag-abot sang mag-ululutod, nagtilipon dayon sila para pagaistoryahan ang mga plano. Isa lang ka semana ang hamyang ni Tatay, tutal wala man sang ginapaabot nga paryente halin sa malayo nga lugar kag ini man ang gintulin niya sang buhi pa siya.

Madamo nga abyan ang nag-abot para itukod ang palaypay sa atubang sang balay. Madamo man ang nagpahulam sang lamesa kag mga bangko para gamiton sa hamyang. Tuman kasako nga kalisod apang masadya nga hilikoton sang pamilya.

Daw fiesta sang Canahay taga gab-i sa balay ni Tatay. Ang mga may edad nagahampang sang tong-its, pyatpyat, kag Lucky 9, samtang ang mga kabataan naga-lukoluko kabayo, one-two-three-four-pass, ukon amo-amo. Amo man kami kasako para magsukad sang meryenda nga nilaga nga saging kag kamote para ipares sa kape. Ang mga nanay nagalutik sa bomba sa pagpanghugas sang mga dalagko nga kaldero, kawa, kag pipila nga mga pinggan kag tasa. Biskan sin-o na lang ang nagapalapit sa balay para maghatag kag magdaguro, halin sa gubernador sang probinsya padalom sa mayor sang banwa. Gani daw napigaran gawa ang kalisod kag kasubo nga naagum sang bug-os nga pamilya.

Pagkatapos sang lubong ni Tatay, samtang sabak ko ang amon agot nga si Loloy, nga wala gahalin ang mga kamot sa akon soso sa pagpangayutong, may nagpalapit nga mal-am nga babaye sa lamesa. Nanghugas ini sa kawa nga may nilaga nga dahon sang kabugaw. Dayon nagkuha ini sang paper plate kag naggalo sang kan-on kag lauya kag afritada. Ayawan man kapugong ang paper plate sa iya ginbutang. Nagaudauda nga nagpungko ang mal-am sa uway nga bangko sa akon tupad.

“Uy, Veron, kumusta na ikaw?” ang muno niya sa akon

“Mayad man, Tiyay, ah,” sabat ko. Gindaho ko ang kamot sang bata sa iya. “Oh, amin na kay Lola.”

“Ay abaw, amo na ning agot mo?” ang dugang niya. “Amo gid ini ang pirmi ginabungat ni Pare Pedring sa balay sang buhi pa siya. Tuman daw kabus-ok sang agot niyo ni Nato.”

Ginahunahuna ko kung sin-o ang mal-am.

“Abi mo lang, Veron,” padayon niya, “sang nagabusong pa ikaw sang una sang subang mo, mapisan gid maningit sang paho si Pare sa amon kay ihatag niya kuno sa iya umagadon nga nagapanamkon sang maaslum nga paho nga ginpaligid sa ginamos.”

Gaalalapok ang kan-on sa baba sang mal-am samtang nagalitanya sa akon, kag ang kaina nga nagaingos nga si Loloy, nalingaw nga nagapamati sa iya.

“Palangga niya gid kamo sato kay kamo gid daw ang makaatipan sa iya kay agot niya si Nato kag giunungan ninyo siya.”

Nangin hipus ako sa pipila ka minuto. Natunaw ang mga tinaga sa akon dila. Nanindog ang akon mga bulbul sa mga matuod nga sugilanon sang mal-am sa akon. Basta si Nato na gani ang manginahanglan kag maghulam, wala gid nagabalibad si Tatay. Mangita ini paagi mahatagan lang ang iya bata.

Mga pila man ka gab-i nga wala ako mayad nga tinulugan, sige ka paminsar kay Tatay. Maluya ako ka tuman. Napuno ako sang kapung-aw, kag daw ginayaguta ako sang paghinulsol sa akon nahibaloan. Wala man lang ako kapangayo pasaylo sa iya.

Samtang nagapungko ako, may lalaki ako nga nasanaaw sa indi malayo, nagapanglakaton sa kahon. May bitbit ini nga tabungos nga buta sang kamunsil kag paho. Nagtangis ako, kag hinali ako ginpukaw ni Nato. “Nagaugayong ka, ga!”

Ginhakus ko ang akon bana. “Ga, updi ko magkadto kay Tatay buwas sa patyo,” siling ko sa iya. Ginhugot niya ang hakus niya sa akon kag gintrapohan sang iya palad ang akon mga luha.