Ni Riccah Jedaina Moranos Ondoy
Sugilanon

 

“Ayaw ko byae! Ayaw mi byae!” Mao kini ang mga pulong nga minggawas sa akong mga ngabil, samtang ang akong mga tuhod nakaplastar sa gahi ug lig-on nga mga salog ug mikusog sa pagmulo. Ako mihangyo sa babayeng nagyaka usab sa akong atubangan, babaye nga akong pinalangga ug nakauban sa pagpuyo sa pipila ka mga tuig. Siya mao ang akong inahan.

Mibalhin ko og lingkod sa usa ka lapad nga hinimo sa kahoy nga bangko nga naa sa sulod sa among gamay ug katag nga lawak, samtang ako naguol ug mihilak pa og samot. Sa among paghinilakay, akong nadunggan ang matag lagubo sa tikang sa usa ka padulong nga lalaki nga muboon apan may pagkadakoon og lawas nga mao ang akong amahan.

Nakita nako ang iyang hulagway. Nagsiga iyang mga mata, ug nagpangumo ang iyang mga kamot, ug siya misulod sa among nahimutangan. Mipadulong siya sa giplastaran namong duha ni Mama, nga mao ang akong kaestorya, ug samtang siya gapaduol, ako nibati og kakulba nga may sagol nga kahadlok, apan ako mihilom lang.

Nakita nako og giunsa niya paglaparo og kusog ang hulagway sa akong inahan. Pagkahuman gihimo sa akong amahan ang iyang tuyo, aduna pa siyay gisulti. “Hawa diri sa balay ha. Lakaw og asa nimo gusto moadto. Ayaw paubana akong anak. Mohawa kag imoha!” Ug milakaw siya pagawas sa among gubaon nga purtahan.

Mihilom ra si Mama ug mitiyabaw, samtang ang akong kasingkasing napuno sa kasuko ug kasakit sa akong nasaksihan, apan wala koy mahimo kon dili ang mopiyong ug mobakho. Wala nako mapanalipdi si Mama.

Akong gigakos ang akong inahan. “Mang? Og molakaw ka, asa man sab ka paingon?” Nagdungan mi og hilak.

“Wala koy laing mahimo, nak, kon dili mohawa sa atong panimalay ug mangitag maayong pamuyo. Dili na mi magkasinabtanay sa imong amahan. Wala ko nasayod og unsay naghulat sa akoa sa dalan, apan nagapanghinaot ko ug nagahandom nga unta sa ing-ani nga pamaagi, makaikyas ta sa kamot sa imong amahan.” Samtang kini migawas gikan sa iyang hubag nga mga baba, iya kong gigakos pagguot.

“Mouban ko, Mang. Dili ko magpabilin. Mouban ko kung asa ka moadto.” Misamot ang akong pagmulo.

“Kinahanglan nimo moskwela, nak.” Ug mihinay-hinay siya sa pagpanghipos sa iyang gamit. Iyang giabri ang among kahoy nga aparador ug mikuha og pipila ka mga sanina nga iyang pagadal-on sa iyang paglakaw. Iyang gikuha ang iyang pagasudlan sa iyang mga butang.

“Moundang na lang ko.”

Mihunong siya sa iyang ginabuhat. “Nak, mas maglisod man ta. Diri lang ka kay naa kay kinabuhi diri. Dili pa nimo masabtan karon.”

“Pero mobalik pa ka, Mang?” Mao na lang kini ang akong natubag sa maluya nga pagsulti.

“Walay siguro, nak, pero puhon og makalugar na ko, balikan tika ug kwaon tika. Pero samtang wala pa ko diri, magtarong kag skwela, ug ampingi imong kaugalingon.”

Gikumot ang akong kasingkasing sa akong mga nadungog. Walay puruhan nga mobalik siya, ug wala ko kabalo kung aduna pa bay higayon nga magkita mi pag-usab. Nakita nako ang pag-agas sa luha ug nabati nako ang gibati nga kasakit sa akong inahan. Ako nasayod nga siya nasakitan tungod kay iya na kong biyaan kauban si Papa, nga maoy hinungdan nganong kinahanglan niya molakaw. Puno og pag duha-duha ang iyang mga mata, apan mipadayon siya sa iyang ginahimo.

Gibitbit ni Mama ang iyang itom ug gisi-gisi nga bag. Sulod niini iyang gamay lamang nga bisti. Nasayod ko nga wala siyay kwarta, maong akong gikuha akong gamayng alkansya ug giduhol kaniya. “Dal-a ni, Mang. Wala ko kabalo pila ang sulod ani, pero may na lang naa kay bitbit bisag gamay, pangpalit nimog tinapay para naa kay makaon sa dalan.”

Mitiyabaw siyag samot samtang gigunitan ang akong mga kamot ug misulti, “Mas kinahanglan nimo ni, nak. Sige lang, naa man koy pamasahe. Igo na ni. Imoha lang na.”

Gibutang ni Mama ang iyang bag sa iyang likod. Nagdungan mi og gawas gikan sa among lawak paingon sa among purtahan padulong sa gawas. Mihalok siya sa akong agtang, ug akong nabatian ug nabantayan ang luha nga mitandog sa akong panit nga gikan sa iyang luya nga mga mata.

Sa walay daghang istorya, miaksyon na si Mama og tikang pagawas sa among panimalay. Sa pipila niya ka pagtikang, siya mihunong ug milingi pa og usab sa akoa. Hanap ang iyang dagway sa akong panan-aw tungod kay natabunan sa mga luha ang akong panglantaw. Midangoyngoy ko og hilak apan wala na koy mahimo. Misyagit ko, “Ma, balik ha! Paaboton gyud tika. Diri sa mismong purtahan, diri tika hulaton!”

Apan mipadayon na siya sa pagbaktas. Hinay-hinay siya nga nawala sa akong panan-aw. Ako milingkod sa kahoy nga bali nga naa sa atbang sa purtahan. Nag-abot ang akong nawng ug tuhod. Nagalaom ko nga moabot ang panahon nga siya mobalik tungod ako siyang pagahulaton. Ako mihilak og padayon.