By Mariz J. Leona
Fiction

Nagaduko ako kag ginasubay ang dalan nga ginaagyan sang mga subay. Daw wala ko sa akon espiritu nga ginasunod ang mga ini. Naugot abi ko kagaina pagbugtaw ko sa balay kay, baw, wala na gani tawo, wala pa gid pagkaon sa lamesa. Maayo tani pangutok ko subong kung my dapli ko nga nadakpan sa kaldero, pero kay waay gid. Amo siguro to nga gisundan ko ya agi ka mga subay kay nadumduman ko mabakas gali ni sila pangyadi sang makaon. Basi pa lang kakita man ko sang akon.

Sang nadula na sa akon panan-aw ang mga subay, gitan-aw ko ang palibot. Perti akon kibot kay sa minatyan takon gidala ka mga lilintian. Baw, maayo gid managap makaon ang mga dyutay nga subay ni. Sa may pagkatsismosa man ako, ti gilingling ko kung sin-o ya gihaya. Basi pa lang kilala ko man. Wala lang ko kabalo. Paglingling ko, baw, madamo sang tawo nagapururungko. Daw may misa haw. May ara sa tupad sang lungon nga gatindog nga laki. Gimurutan ko. Baw, amon nga kapitan ini. Sa wala pagduha-duha, nagsulod ko kag nagpungko man sa higad kay surebol gid nga pagtapos sining ila himuon may kaon gid mo.

“Maayong adlaw sa aton nga tanan no,” umpisa sang laki. Matyag ko kung indi ni pari, pastor ni mo. “Ari kita subong gatinurumpok para sa aton nga utod nga nagtaliwan na.”

Pagtapos sang pangamuyo kag wali sang laki, gihatag niya sa kapitan namon ang maykropon. “Tama gid ang hambal ni padre kagaina nga ang kamatayon wala sang ginapili nga edad okon sitwasyon,” hambal sang kapitan. “Kung imo na gid na nga adlaw, imo na gid ina. Wala na kita mahimo kundi iampo ta na lang gid ang ila nga kalag.

“Subong nga udto, tagaan ta sang higayon ang mga tawo nga malapit sa kay Maymay. Mauna anay ako kay ari na ako nga daan diri sa atubangan. Si Maymay kay isa gid ka maayo nga public servant. Isa siya sa mga maayo nga SK chairman nga akon nabal-an. Wala gid ina siya nagaduwa-duwa pagbulig sa barangay para sa ikalambo sini. Actually one of her projects na pending pa kay ang public library tani. Katong una wala ako nagsugot sa iya gusto, pero kagrabre gid kakugihan nga bata. Gibalik-balikan niya gid ako sa balay para pirmahan iya nga proposal. Iya gid nga gieksplinar sa akon nga importante gid sa mga kabataan nga makatuon makabasa, kag ini ang maging habit para mabatoan ang droga nga grabe na gid ang impluwensya diri sa aton lugar. Wala gid ako mahambal nga malain sa ini nga bata kay nasaksihan ko gid ang iya kabuot sa tanan. Ginahangyo ko man ang mga nabilin nga kaupod ni Maymay sa SK nga tani sundon ninyo ang iya nga mga nabilin nga mga proyekto para biskan siya nagtaliwan na makita ta gihapon ang iya nga gipangabudlayan. Saludo ako sa imo, May. Masubo lang kay kami gibiyaan mo na.” Gitrapohan niya ang luha nga nagtulo sa iya nga mata. “Ginatawagan ko si Nancy.” Gihatag dayon ni Kapitan ang maykropon kay Nancy.

“Bestfriend gid kami ya ni Maymay,” umpisa ni Nancy. “Upod gid kami sadto kaon lupa mo. Galuto-luto pa kami sa lata sang sardinas. Kung bakolon gani ko ni Nanay pati siya gawawaw man. Isa siya ka mabuot nga bata. Bal-an ko gid ina kay every time malagaw kami, ako ya wala lisensya lisensya a. Biskan di sugtan, hala sige malagaw gihapon ko ya, pero si Maymay tana ya kay malisensiya gid na siya biskan sa lapit lang na ya, kag kung indi siya sugtan, indi gid na siya maghalin sa ila balay.” Nag-untat sya istorya kay grabe na gid iya hibi. Gitagaan siya tubi. “Si Maymay kay isa gid ka mabinuligon nga tawo kay tong mga daw isa bulan bag-o siya napatay, tong grabe gid akon problema sa kwarta, wala gid siya nagduwa-duwa nga buksan ya iya nga alkansiya para may ipahulam lang siya sa akon mo. Indi lang sa mga amo sina nga butang. Biskan sin-o pa na basta may kinanglan nga bulig, buligan niya gid na ya sang wala pagduwa-duwa. Mabuot gid nga baye si Maymay.” Giatubang niya ang lungon kag nag hambal, “May, indi ta gid ka ya malimtan hangtod sa hangtod. Ang imo yuhom nga kanami kag imo mga kadlaw daw budlay gid dulaon sa akon hunahuna. Salamat, miga, sa tanan tanan. Tani makita mo na dira imo nga kasadya.”

Baw, grabe ba, daw puro lang kamaayohan sang nagtaliwan akon nabatian. Wala gid may malain sa iya nga? Ano na siya perpekto gid? Grabe man ning mga tawo diri man, ka mga plastic a. Nagtaliwan na gani ya tawo ila pa japon ginainto sang ila mga ginapanghambal.

Nagsunod istorya sa atubangan kay college classmate daw sang napatay. “Ante Fe, Angkol Jun, kag Boy, gibayaan na gid taton ni Maymay ya. Indi gid kami makapati pagkabati namon nga wala na gid siya.” Grabe ang wawaw sang baye nga gaistorya. “Sa amon nga barkadahanay siya gid ang isa sa mga gapakadlaw sa amon. Kengkoy siya namon. Siya man ang amon nga maaasahan nga friend sa tanan nga oras. Oo, tanan gid nga oras kay baskin kaagahon na kay ginapasulod gihapon kami niya sa ila balay biskan tulog na sila Ante. Matingala pagkaaga sila Ante nga damo na tawo sa kwarto sang iya bata.” Nagkadlaw siya pati man ang mga nagapamati. “Wala gid kami magdahom nga amo sini ang matabo sa iya. Kay tong mga tatlo ka adlaw bag-o siya napatay grabe gid iya nga pakadlaw sa amon. Grabe gid siya ka-caring sato nga adlaw. Naakig pa gani siya sa akon kay hambal ko sa iya nga depressed ko subong. Gisumbag niya bala ko sa akon bukton paghambal ko sato, ti nakibot tamon kay siya tana ang nag-walk out. Pero nagbalik man siya dayon sato nga time kag nangayo sa akon pasaylo kag iya ako gikup-an-kup-an. Perti abi sa iya ka sweet nga baye. Maayo gid ang pagpadako sang iya mga ginikanan sa iya. Dedicated gid siya sa iya nga pagskwela, kag may ara gid tana siya sang handum sa iya nga kinabuhi ya. Sa amon nga magbarkada, daw si Maymay lang gid ya may kongkreto nga handom sa kabuhi mo. Goal-oriented gid tana siya nga baye ya. Wala lang gid kami nagdahom nga sa iya ginapagawas nga kasadya, kapait gali ang ara sa iya nga sulod sulod. Abi namon okay lang siya. Abi namon wala siya problema. Pero wala lang gali namon napansin kay daw wala gid namon siya nakilala. Ginatago niya lang gali iya mga frustration kag problema. Indi namon bal-an kung ano gid hinungdan, pero kami nga iya mga barkada may ara gid kapakyasan sa iya.” Nagwawaw siya kag daw indi na kahambal. Pati man ang iya nga mga barkada kag pamilya. “May, kung diin ka man subong, tani mapasaylo mo kami kay wala ka gid namon nabuligan. Kag tani natagamtaman mo na ang kasadya nga wala sing kataposan.” Pagtapos niya sini ka hambal, nagparalapit sa iya ang iban niya nga barkada kag ila siya gikup-an pati man ang lungon ni Maymay.

Matapos sa iya, nagbulos sa atubangan si Boy, ang manghod ni Maymay. “Manang! Manang! Manang! Gibiyaan mo na gid kami.” Iya ini ginaliwat-liwat ka hambal sa atubangan. Daw ginasaulo niya ini. “Tupad gid kami matulog ni Manang biskan may kwarto siya. Sa kwarto ko gid na siya matulog. Kis-a ginasipa ko na siya sa akon kama kay tungod maugot ko sa iya kay perti kasabad. Sige siya ka istorya bag-o matulog sang mga nagakaratabo sa ila nga skwelahan sina nga adlaw, pero ginatulugan ko lang na siya pirmi. Pagkaaga, aga pa na siya magbugtaw kag ako iya sabadon duman. Biskan wala ko klase o biskan ala-una pa akon klase, pukawon niya gid ko sina sang alas-syete, amo na nga pirmi kami gainaway nga duwa. Pero pagkadugay-dugay migohanay duman kami a kay ya baba ni mama nagabratatat na.” Nakakadlaw ang mga tawo sa iya gihambal. “Pero tong isa ka gab-i, wala siya nagtulog sa akon kwarto. Natingala ko kay alas-diyes na sang gab-i, wala pa siya nagtupad sa akon, ti gikadtoan ko siya sa iya nga kwarto. Naabtan ko si Manang nga gaatubang sa iya nga laptop, busy kaayo. Gipamangkot ko pa siya kung diin siya matulog kay i-lock ko na ang akon kwarto. Ang sabat niya lang sa akon kay, “I-lock lang a. Diri lang ko matulog.” Ti sadya sadya man ko e kay masolo ko na man gid akon nga kama, sa wakas! Nag-untat siya istorya kag nag-atubang sa lungon. “Diyaon ka gid, Manang, ya! Hambal mo upod ta pirmi kag! Ti ngaa gibayaan mo na kami subong? Hambal mo matugtog pa gani ta sa simbahan pay. Ako magitara kag ikaw di ba ang makanta? Di ba nahadlok ka man mapilas? Ti ngaa gipilasan mo imo kamot? Manaaaaang!”

Nakahibi man ako sa iya gihambal. “Manang, kung diin ka man subong, tani nakit-an mo na ang tanan nga imo gipangsulat sa notepad mo. Nga tani makita mo dira ang katawhay kag ang kasadya nga wala sang kataposan. Ikaw na ang amon nga anghel subong, Manang. Bantayi kami pirmi kag padamgo ka pirmi ha? Palangga ta gid ka, Manang. Pirti ta gid ka kapalangga.”

Nagpalapit ako sa atubangan. Gusto ko siya gakson, pero nakuha sang tarpaulin ang akon atensiyon.

In loving memory of Angel Mae Pagayon

September 8, 1998 – May 2, 2018

Gilingling ko ang lungon. Nagwawaw ko. Nabatyagan ko nga may nagpalapit man sa akon puwesto. Gibalikid ko kung sin-o. Si Mama. “May, tani masadya ka na dira kung diin ka man subong. Palangga ka gid namon.”

Akon siya gikup-an, pero indi ko siya makaptan. Nagwawaw ako. “Ma, indi ako masadya. Abi ko lang gali.”

Pagkatapos nadula siya, parehas sa mga subay nga nadula gulpi sa iya mga panan-aw.