Bal-an sang halos tanan nga Pilipino nga Buwan ng Wika ang Agosto, kag ang “wika” nga ginatukoy sa selebrasyon amo ang Filipino, nga nakabase sa Tagalog kag may lakot kuno nga words halin sa iban nga languages sang Pilipinas. Daw kanami pamatian ini nga depinisyon sang Filipino, kag daw angay lang gid iselebrar ang pagkaroon ta sang lingua franca—lenggwahe nga maintindihan kag ginahambal sang tanan, lenggwahe nga maga-unite sa aton bilang isa ka nasyon.

Kuno. Daw. Ginagamit ko ini nga mga pulong tungod kay lain ang nagakahitabo sa dapat matabo okon sa gina-claim sang mga yara sa gahum nga nagakahitabo. Tuod nga ginapasulod sa Filipino ang mga word nga halin sa Cebuano, Ilocano, Hiligaynon, kag madamo nga iban pa, pero mas dako ang atensyon kag panahon nga ginahatag sa pag-standardize sang Filipino—sa paghimo nga puro ang Tagalog diri, nga daw wala halos kinalain sa paghimo sang Filipino nga pure Tagalog. Amo nga kung Buwan ng Wika, ang automatic nga maisip sang mga nagaselebrar kay maggamit sang puro nga Tagalog. Malimtan na nga ang language naga-evolve—okon dapat mag-evolve.

Sa sini nga issue sang Cotabato Literary Journal, makit-an sang readers kung ano ang puwede matabo sa mga lenggwahe kung ginapabay-an ang mga ini nga maglambo. Ang lima ka obra diri naga-reflect kag nagahampang sa pipila ka mga lenggwahe nga ginagamit sa rehiyon: Multilingual ang duha ka malip-ot nga sugilanon. Natural nga hybrid language ang gingamit sa grupo sang micro essays kag sa tula. Kag experimental nga hybrid language ang gingamit sa play.

Sa short story ni Mubarak Tahir nga “Magatos a Badas,” nakasulat sa “standard” nga Filipino ang narration, kag Maguindanon nga may halo nga gamay nga Tagalog ang dialogue. Kalabanan, sa iban nga publication, sa English okon Tagalog gyapon nakasulat ang dialogue kag may mga expression lang nga yara sa local language para mabutangan sang local flavor ang istorya. Kung kaisa, sa fiction man okon nonfiction, nakasulat sa local language ang dialogue kag may upod nga translation sa English o Filipino. May mga higayon man nga ginapabay-an lang nga wala translation ang dialogue, pero sa nonfiction kalabanan. Sa istorya ni Tahir, mas dako nga importansya ang ginhatag sa Maguindanon. Amo ginalauman nga maganyat ang mga Maguindanon nga basahon ang istorya kag maganyat ang mga indi Maguindanon, labi na ang mga “settler,” nga intindihon ang lengggwahe.

Hiligaynon ang gingamit sa short story ni Mariz Leona nga “YOLO-gy,” pero kung basahon siguro ini sang mga taga-Iloilo okon Bacolod, makahambal sila nga lain ini nga klase sang Hiligaynon. Damo ini sang mga hulam nga pulong halin sa Tagalog, English, kag Cebuano. Damo man gyapon hulam nga pulong ang Hiligaynon nga ginagamit sa iban nga lugar, pero indi pare-pareho ang mga pulong kag paano ang mga ini nakaplastar sa sentence. Lain na ang pangabuhi, panghunahuna, kag panghambal sang mga Ilonggo sa Mindanao kaysa sa mga Ilonggo sa ginhalinan nila.

Sa iya tatlo ka nubo nga essay, nga gin-impon sa idalom sang titulo nga “Paano Magsakay ng Tricycle sa General Santos City,” gingamit ni Jade Mark Capiñanes ang lenggwahe sang mga coño sa siyudad. Halo nga Tagalog kag Cebuano ang ginahambal nila. Tagalog ang root words, pero Cebuano ang grammar. Amo man si Gerald Galindez sa iya tula nga “Kabacan Blues.” Gingamit niya ang lenggwahe sang mga coño sa Tacurong City, Sultan Kudarat (ginhalo nga Tagalog kag Hiligaynon), kag lenggwahe sang mga coño sa Kabacan, Cotabato (ginhalo nga Tagalog kag Ilocano). Para sa iban nga tao, labi na ang mga Tagalog, ang mga lenggwahe nga ini mali okon bastardized. Ginaisip nila nga ang mga nagahambal sini luyag maghambal sang straight nga Tagalog pero tig-a ang dila. Ang matuod, parehas sang mga coño sa Manila nga nagagamit sang sagol nga English kag Tagalog, ang mga coño sa Mindanao kaya man maghambal diretso sang isa ka language nga halin sa gawas, pero wala sang kusog nga rason para himuon nila ini. Kung ang duha ka tao nga nagaistoryahanay may duha ka lenggwahe nga pareho nila bal-an gamiton, normal lang nga gamiton nila ang duha ka lenggwahe, kag sa proseso, natural lang nga mag-fuse ang duha ka lenggwahe.

Sa iya one-act play nga “The Smell of the After Storm,” naggamit si Kwesi M. Junsan sang English kag Hiligaynon, kag eksperimental ang paghalo niya sa duha ka lenggwahe. (May mga coño nga English kag Hiligaynon ang ila ginagamit, pero indi mga coño ang characters sa play, kag wala ginailog ni Junsan ang speech pattern sang mga coño.) Indi man base sa aktwal nga paghambal ang lenggwahe sa obra, maayo ang pagka-insert sang Hiligaynon sa English, amo nga kung basahon ang mga linya, natural gihapon pamatian ang mga ini.

Pero ang language, siyempre, tunga lang ang ginaamot sa kanamion sang isa ka obra. Ang tunga nakadepende sa unod. Pag-abot sa sini nga butang, indi gihapon maulihi ang lima. Nahanungod sa isa ka Muslim nga agi ang istorya ni Tahir; indi na siguro kinahanglan i-explain kung ano ka sensitibo kag bug-at ini nga subject. Nahanungod sa kamatayon kag memorya ang istorya ni Leona. Nahanungod sa mga pang-adlaw-adlaw nga hitabo ang micro essays ni Capiñanes, pero deceptive ang pagkasimple sang mga ini; ang anggulo kag mga detalye makapaham-ot kag makapaisip sa manugbasa. Nostalgic sa younger days kag faraway place ang binalaybay ni Galindez. Kag nahanungod sa pamilya kag prinsipyo ang play ni Junsan. Tanan sila nagapakita sang pangabuhi diri sa rehiyon sang Cotabato.

Isa ka melting pot ang rehiyon. Kung diri ka nagdako, indi magnubo sa apat ka lenggwahe ang kaya mo hambalon o intindihon. Kaya mo man magporma sang bag-o nga lenggwahe halin sa dalawa o sobra pa nga lenggwahe. May advantages kag disadvantages ang butang nga ini, pero kung diin ang mas damo, nakadepende sa tao. Sa Cotabato Literary Journal, ginaselebrar indi lang ang aton linguistic diversity kundi pati ang aton linguistic fluidity. Karon nga Buwan ng Wika, indi naton pagkalimtan nga ang yara sa aton indi lang “wika” kundi “mga wika.” Gamiton naton ang lenggwahe indi para lupigon ang iban kundi para mag-intindihanay kita tanan kag mapalambo ang aton literatura, kultura, kag pagpanginabuhi.

Jude Ortega
Isulan, Sultan Kudarat