Úna nakong nasinatian ang kamatayon katong ningpanaw ang amahan sa akong amahan. Naa pa ko ato sa elementarya. Ug ing-ani lang siya sa akong panumdoman: pastor, gatrabaho isip superbisor sa usá ka tanoman (kon sa pinya o saging, wala na ko kasayod), dalok, ug namatay tungod sa nakaong bahaw. Sa haya, gitan-aw lang nako ang paghilak sa baying anak sa usá sa mga igsoon sa akong amahan. Wala koy gibatì puyra sa kahadlok nga moduaw siya sa among balay, matod pa sa mga katigulangan. Apan unsaon nako pagsiguro nga siya gayod ang moduaw (o ningduaw) kon wala ko kaantigo sa iyang nawong? Pipila lang ang higayong nakit-an nako siya. Kabalo lang ko sa iyahang ngalan kay ngalan usab kini sa akong amahan ug sa úna niining laking anak sa ikaduhang asawa. Karon, usá siya sa mga ginapangadyean, ginasindihan og kandila, ug ginapakaon namo og tam-is ug pilit matag Adlaw sa mga Patay.

Sukad niato, saksi na ko sa daghan pang kamatayon. Nahimatngon nako ang usá ka kamatuoran: mamatay kitáng tanan. Maong dili na ko matingala nga daghang pagtuon sa mga kultura ug katilingban kay aduna gayoy bahin sa kamatayon (ug pagkatawo). Kamatayon gayod ang usá ka butang nga sagad sa tanang linalang–bisan og unsa man ang kaliwat ug tinuohan.

Sa piyesa nga “Nowhere Room” ni Kristine Ong Muslim, gipahibalo na sa inahan sa iyang anak nga si Theophilus ang kamatayon: “You only fill one small room when you die so there’s no sense in occupying more while you are alive.” Dili gayod kini naandang itudlo sa mga bata, nga ingnon natong gasugod pa lang sa ilang kinabuhi. Apan sa pagtrato ug pagkulong kang Theophilus, sama na siya sa usá ka minatay; wala na niya nasinatian ang mahimong tawo (bisan kahibalo tang natawo siya). Gipadako siyang kinahanglan nang maanad sa kamatayon.

Apan ang mga doktor gayod ang usá sa mga gadeklara sa kamatayon sa mga tawo. Pipila na kahâng kamatayon ang ilang gideklara ug nasaksihan? Sa anekdota sa doktor nga si Lance Isidore Catedral nga nag-ulohan og “Mother and Son,” gisaysay ang kamatayon sa usá ka inahan pinaagi sa pagtutok sa gibati sa anak: “On Mother’s Day, he was still a boy–soft wisps of hair just starting to grown on his armpits, his voice barely beginning to crack — but already mother-less.” Ginapasayod niining pagpapaila sa “pagbalhin” sa anak gikan sa pagkabata paingon sa pagkabinatilyo nga kauban sa kamatayon ang dakong kabag-ohan sa kinabuhi sa mga nabilín sa mga namatay. Gadugang pod ang klinikal nga deskripsiyon sa kamatayon sa inahan sa pagpabatî sa atoang magbabasa sa sakít nga pagdawat sa anak.

Kinahanglang dawaton ang kamatayon sa atong mga minahal o kaila, kanunayng atong madungog. Sa balak ni Michael John Otanes nga “Perpetual Friction,” dili madawat ug gahandom ang inahan sa persona nga mabanhaw ang iyahang bána, maong “…she decided not to cremate/ his body. In truth, she enshrouded him with/ white blankets to turn him into a pupa…” Kinahanglan, ang ingon sa ubán, ug dili lalim ang modawat, apan usahay motungha lang kini sa taknang wala nato damha. Ug ginapakita kini sa balak pinaagi sa paghatag sa atoa og mga kuyawng binuhat sa inahan sa patayng lawas sa sinugdanan ug sa pinakalit nga pag-ingon sa usá ka simpleng hinungdan nga nadawat na niya ang kamatayon.

Walay makit-ang hinungdan ang ubang tawo aron magpadayon nga mabuhì. Ginapili na lang nila nga taposon ang ilang kinabuhi. Sa sugilanon nga “The Crying Walls of San Lorenzo” ni Erwin Cabucos, nakit-an sa sakristang si Rex ang usá ka laking batan-on nga gapakamatay. Nanghangyo pa kini kaniya nga: “Just help me die, just let me end all this… There’s no point in living.” Kadugayan, mahibal-an nato ang bug-at nga hinungdan sa pagpakamatay. Limpiyo ang paghan-ay sa mga panghitabo niining sugilanona, apan makakurat gihapon ang pipila ka larawan ug panghitabo nga gipiling gibutang.

Dili sayon sa ubán ang pagpili kon magpadayon sa kinabuhi o magpakamatay. Mao kini ang gihunahuna sa persona sa balak nga “Sometimes Suicidal, Mostly Booze” ni Jermaine Dela Cruz. Ingon dinhi, “I am half afraid of dying/ and half afraid of living.” Gipakita pa kining pagduhaduha sa paglista og mga pamahayag nga balinsuhi sa matag usá; ang uban nadungog na nato, apan ang uban bag-ong gimugna sa magbabalak.

Walay nakasayod sa kinabuhi pagkahuman sa kamatayon–o kon aduna ba–maong daghan ang mahadlok mamatay. Mao ni ang ideyang gidulaan ni Patrick Jayson L. Ralla sa iyahang espekulatibong balak nga nag-ulohan og “Idlip.” Dinhi, kanunayng mamatay ug mabanhaw ang balibato sa kinabuhi sa persona. Aduna lang siyay usá ka adlaw aron sulayang bugtoon ang kinaadmang dagan sa iyang kinabuhi. Apan, kanunayon siyang mapakyas. (O, dili ba kasinati usab kini sa mga tawong buhi pa apan wala nay kahulogan ang kinabuhi?)

Aduna poy gatuo sa kalag nga maong gapadayon sa kinabuhi sa namatayng lawas sa mga tawo. Ug nagkalain-lain ang pagpadayong gituohang gahitabo. Sa ubán, dili makapadayon ang kalag kon aduna pay kinahanglang taposong misyon o kon lain ang pagkamatay, sama sa gisaysay sa balak nga “Breakwater Girls” nga gisulat ni Saquina Karla C. Guiam. Dinhi, malab-as ang paglarawan sa kamatayon sa mga babae. Dili gayod ta maganahan nga mamatay sama nila o nga mapagkita sila kanato.

Tinuohan pod sa kadaghanang kultura nga adunay mamatay tungod sa mga linalang nga dili ingon nato. Sa mubong sugilanon nga “Sirena” ni Mark Sherwin Castronuevo Bayanito, adunay pagtuo nga matag tapos sa piyesta sa Sto. Niño sa Brgy. Bula, naay mamatay nga laki. Ang hinungdan: usá ka sirena. Sa piyesa, gigamit ang larawan sa sirena aron balion ang kinaadmang estruktura sa sugilanon: gasagol ang duha o pipila ka elemento aron makamugna og usá ka matang. Sa ulahi, masaksihan nato nga gibali pod ang gidamhang kamatayon sa mga tawo sa Brgy. Bula.

Sa ulahi, paghinumdom na lang sa mga namatay ang usá sa mga mahimo sa mga nabilín. Sa piyesa ni Gutierrez Mangansakan II nga “Remembering Ama” (nga kabahin sa iyang bag-ong libro nga Archipelago of Stars), gipaila niya usab si Datu Udtog Matalam Sr. pinaagi sa paghinumdom sa mga higayong nakauban niya ni: “For most people, your great grandfather was the Datu. For me, he was plain old ‘Ama’.” Ginapahinumdom niini ang usáng katingalahan mahitungod sa kamatayon: mabuhì ang namatay pinaagi sa paghinumdom sa iyang pagkatawo.

Sa niaging bulan, natawo ang ikaduhang anak sa únang laking anak sa akong inahan. Sa niaging bulan, nanawag usá ka gabii ang usá sa akong mga igsoon. Ang tinuod, ako ang nagpatawag kaniya. Dugay ug pipila ka higayon ang pagtawag. Sa ulahing higayon, wala na niya napugngan ang kaugalingon. Ang iyang balita: patay na ang pinakabag-ong miyembro sa among pamilya. Usá ka adlaw na. Usá ka adlaw nang gitago kanako, aron daw dili ko masakitan. Ang hinungdan sa kamatayon: nalabihan sa pagpakaon. Gilubong dayon siya sa Maitum, dili na sa naadnang paagi sa inahan niyang lumad gayod nga Tboli. Gilubong siya nga walay nabilíng pahinumdom kanamo puyra sa iyang mubong kinabuhi. Ako: dali lang siguro ang pagdawat kon walay mahinumdoman.

Nagpadala ko og mensahe taod-taod sa mga kaila aron mananghid sa akong giplanong dugayng pagkawala. Ang tubag sa isa: nia ko karon sa ospital, namatay ang ig-agaw. Nahinumdoman nako ang akong pag-umangkon–ang iyang unga, ang paggukos ni Mamang kaniya, ang paghatag namong angga kaniya. Dili diay dali ang pagdawat.