by Mariz J. Leona (Fiction)

Ngaa ang mga butang nga imo ginahamdom kis-a sa malaka mo lang gid makuha? Amo gid ini pirmi ko ginapamangkot kada magtangla ko sa langit kag makit-an ang bulan nga kis-a nagangirit, kis-a nagakusmod. Parehas na lang subong nga kagab-ihon. Ari duman ako sa gawas sang amon papag. (Indi ko bal-an kung matawag bala ini nga papag okon payag-payag. Basta gintubsok lang ang mga haligi, ginpalibotan sang trapal, kag ginpatongan sang sin.) Magin-ot sa sulod ilabi na kung udto kay wala man lang sang kahoy nga naka palibot diri, amo nga mas namian ko magtambay diri sa gawas biskan damo sapat-sapat. Nagtangla ko sa manami nga langit. Nakita ko nga ang bulan nagapangasubo man. Bal-an niya basi nga gapangasubo man ko subong nga kagab-ihon. Nadumduman ko duman ang natabo kagainang udto. Nag-away ang akon iloy kag amay tungod sa akon.

“Ay, indi ka mag-istorya sang amo sina, Day!” singgit ni Tatay. Gakaon kami sang panyaga. “Indi, To, a,” sabat ni Nanay. “Ginahambal ko lang kung ano matabo sa pila ka adlaw.” Nagduko ko. Indi ko matulon akon ginakaon kay daw may ara bukog sa akon tutunlan. “Baw, wala ka timo salig sa imo bata?” hambal ni Tatay. “Biskan amo lang man na aton ihatag tani sa iya.” Nag-untat na ka kaon si Tatay. “Ang akon lang man tana, To, basi masayang lang ya kwarta sa iya. Basi mag-ginaga na siya didto.” Gulpi lang gihampak ni Tatay ang lamesa, amo nga nakibot kami. “Ano tana nang imo nga utok man? Balingag gid. Maayo gani may ara pa sang pangandoy imo bata.” Gitulok ko si Tatay. Nakita ko gid sa iya mata ang kaakig kay Nanay. “Tama na na, Tay, Nay.” Nagsabat na akon magulang nga laki. Gusto ko man punggan sila Tatay kag Nanay, pero ginapunggan ko pa ang akon mga luha nga magtulo. Indi ko gusto nga makita nila ko nga nagahibi. Nag-untat na sila ka sabtanay pagkatapos sang ginhambal ni Manong. Nagpadayon kami sang amon paniudto nga daw wala lang may natabo, kag nagbalik na si Tatay didto sa bibehan.

Asta subong galain gihapon akon buot kay Nanay. Daw indi niya ko bata sa iya mga ginpanghambal kagaina. “Mayad pa ya bulan ginaupdan ko sa akon kasubo.” Nakakadlaw ko sa akon gimitlang. Daw buang ko diri sa gawas nga gapungko sa kahon kag ginaistorya ang bulan nga pirti ka layo. Pirti akon kadlaw kay nadumduman ko ang istorya ni Tatay nga kung bilog daw ya bulan, may mga tawo nga ginaabot sang ila pagkabuang. “Buang man ayhan ko?” pamangkot ko sa bulan nga panan-aw ko gakusmod sa akon.

“Ne, sulod na diri,” singgit ni Manong halin sa sulod sang amon papag. Nagtindog na ko, kag bag-o magsulod, gin-ngiritan ko anay ang bulan. Pagsulod ko nakita ko si Manong nga nagahapa na sa iya higdaan nga kung aga amon ginapungkuan. Gihumlad ko man ang banig sa papag kag naghigda na. Wala diri si Nanay kag si Tatay. Ara sila sa bibehan. Sila ang gabantay didto kung gab-i, si Manong kung aga, kag kung kis-a ginabuligan ko siya asta maghapon. “Gusto mo gid maeskwela, Ne, haw?” Gimuklat ko akon mga mata sa pamangkot ni Manong. Abi ko tulog na siya. “Tani, Nong.” Nakita ko nga nagtarong siya higda. Gibutang niya iya kamot sa iya mga mata. “Sige lang, pangitaan ta na paagi. Biskan ikaw na lang tani makatapos.” Ginapunggan ko akon kaugalingon nga makahibi. “Gusto ko gid tani makatapos, Nong.” Dugay pa ang nag-agi bag-o siya nagsabat. “College ka na tani subong no?” pamangkot niya. “Oo tani, Nong, kung wala K to Twelve,” sabat ko. Gipiyong ko na akon mga mata. Kapoy man gali punggan akon mga luha. “Anong K to Twelve man?” “Tong may ara na senior high school bala, Nong, haw.” “Ahhhh.” Bal-an ko nga wala niya naintindihan akon gihambal kay biskan ako asta subong wala ko man ina naintindihan. Indi ko maintindihan ngaa gidugangan pa nila sang duwa ka tuig ang high school. Paano dulang kami nga wala ikasarang? Nadugangan duman ang tuig kag baraydan nga tani ibayad na lang sa college. Indi ko gid maintindihan ngaa wala nila ginaisip ang mga estudyante nga parehas sa akon. Gusto ko mag-eskwela kag makatapos pero wala gid kami ikasarang.

Ari ko subong sa bibehan, giupdan ko si Manong kay mangharbes kami sang itlog sang mga bibe. Aga pa nag-abot ang truck kagaina upod ang tag-iya sang mga bibe, si Angkol Jun. Dal-on ang mga itlog sa ila balay kag didto himuon nga balut. Naabtan kami sang paniudto. Pirti kainit sa bibehan. Sakit sa panit ang kainit biskan naka-jacket ko. Hapdi man ang akon itsura kag makatol akon mga tiil. Gintawag kami ni Nanay para magkaon. Pag pungko ko sa lamesa, gaistorya sila Tatay kag Angkol Jun. “Minghoy na pud ko sa piyak nga bibehan,” hambal ni Angkol Jun. “Diin nga bibehan?” pamangkot ni Tatay samtang gatimo. “Tong giupdan ni Dondon?” “Oo. Gi-istraping sila kagab-i.” Nauntat ko sa akon pagtimo pagkabati ko sang ginhambal ni Angkol Jun. “Ay, Ginoo ko,” hambal ni Nanay samtang gapanguros. “Ti kumusta sila didto?” “Gikuha ang iban nga bibe, kag pati ila mga gamit kag kwarta gidalahig pa. Gawawaw si Tinay pagtawag nila sa akon kagab-i.” Gikulbaan ko sa gihambal ni Angkol kay bal-an ko gid ang ila ginabatyag kay naagyan na man namon ini. “Mayad kay wala sila gipangpatay?” pamangkot ni Tatay. “Wala daw sila nagbangon tong ara na sa sulod. Nagpiyong lang daw sila asta natapos panguha.” “Wala gid pulos nang mga tao nga na ba. Gapangabuhi tarong iban nga tawo, sila kay padali lang ya gusto.” Nakita ko ang kaakig sa itsura ni Tatay, kag amo man kay Manong. “Gi-pull out ko na lang gani sila didto kay basi balikan sila. Budlay na.” Natapos amon panyaga kag nagbalik duman kami nila Manong sa bibehan para tapuson ang pangharbes.

Pila na ka gab-i nga wala ko nakita ang bulan. Mayad na lang subong kay naggawas na gid siya. Nagpalayo ko sa amon papag. Naglakat-lakat ko sa kahon asta nakalab-ot ko diri sa irigasyon. Gilantaw ko akon agi. Medyo layo na ko sa amon papag, pero batian ko pa gihapon ang kagahod sang mga bibe. Nagpungko ko sa kahon. Nagsagol ang huni sang mga bibe, mga sapat, kag ang tubig diri sa irigasyon. Magahod pero ang dapya sang hangin kag ang kasanag sang bulan nga gitabunan gamay sang panganod ang nagdala sang kaanyag subong nga kagab-ihon. Nakabatyag ko sang kalinong kag kasadya. Di ko gid mapunggan ang akon ngirit halin pa kagainang aga tungod sa isa ka balita.

“Ne, nagtawag gali kagina si Mimi.” Nakuha ni Tatay akon atensyon. Ngaa man nagtawag ang asawa ni Angkol Jun? Wala ko nagsabat. Gihulat ko lang ang sunod nga ihambal ni Tatay. “Ginakuha ka nila nga magbulig-bulig daw sa ila sa balutan.” Nag-inom ko tubig kay daw gulpi nagmala akon tutunlan. “Paeskwelahon ka daw nila.” Ginapunggan ni Tatay ang iya ngirit. Indi ko kapati sa akon nabatian. Gintulok ko si Nanay. Nagangirit man siya. Amo man si Manong; biskan gausap sang iya ginakaon, makita gihapon ang iya ngirit. “Tuod ka, Tay?” pamangkot ko sa iya. Indi gid ko kapati sa iya ginhambal. Tong nagligad ginaawayan lang ni nila ni Nanay. Subong kay makaeskwela na gid ko. Giatubang ko si Nanay. “Nay, masugot ka nga maeskwela ko?” Gitulon ni Nanay ang pagkaon nga iya ginamual. “Ngaa indi gid haw? Basta ang akon lang, Ne, kung skwela, skwela lang gid.” Wala ko na gid napunggan ang akon kasadya. “O, gahibi timo haw?” sunlog ni Manong sa akon. Imbes nga mag-untat ko hibi, nagwawaw pa ko tapat. Nabatian ko ang mga kadlaw nila samtang ako ya gawawaw samtang gatimo sang pagkaon.

Asta subong daw mahibi gihapon ko sa akon kasadya. “Makahalin na gid ko diri sa tunga sang taramnan.” Wala ko nagahambal nga indi ko diri gusto, pero ginaisip ko nga kon diri lang ko pirmi, wala gid may matabo sa akon. Wala gid ko ikasarang nga buligan akon pamilya. Gusto ko man makaginhawa man kami biskan gamay lang. Kag indi ko gusto nga asta sa akon mga kaapuhan amo lang gihapon ni ila maabtan. “Gusto ko gid magmaestra.” Ginatulok ko ang bulan. Ang mga panganod nga nakapalibot sa iya, manami sila lantawon. Bagay gid ang bulan kag ang mga panganod. Nagkadlaw ko kay daw ginasunlog ko nila. Daw nagasaot ang mga panganod sa palibot sang bulan. Ang isa man kay daw nahisa gid kung makatulok sa akon. Bilog duman siya. Tiggawas duman sang mga buang. Nakakadlaw ko.

Nakibot ko sa mas nagkusog nga kagahod sang mga bibe. Daw mas kusog pa sa kagahod sang irigasyon sa akon tapad. Nagtangla ko sa langit. Wala na ang bulan. Gintabunan na gid siya maayo sang mga damol nga panganod. Gikulbaan ko kay may naglupok. Dugaydugay, ang singgit ni Nanay akon nabatian. Naglupok duman kag naghipos ang palibot. Dali-dali ko nga nagtindog kag nagdalagan pakadto sa amon papag. Indi ko makita ang alagyan kay madulom. Namumo ko sa basakan. Gusto ko magtindog pero nabudlayan ko. Indi ko bal-an kung ngaa. Wala na ang kagahod sang palibot. Pati ang mga sapat daw nag-untat man sa ila ginahimo. Akon lang gid nga dughan ang magahod. Ginpilit ko akon kaugalingon nga makatindog, kag nahimo ko man. Nagdalagan ko liwat asta nakalab-ot ko sa amon papag.

Una ko nakit-an si Manong nga nagapungko sa gilid, nagaduko pero mabatian ko iya hibi. Gusto ko siya palapitan, pero naestatwa ko sa akon pwesto sang makita ko si Nanay nga ginakup-an si Tatay. Nagaurahab siya. Ara sila sa lupa. Gapungko si Nanay kag nakahigda si Tatay. Gulpi lang nagtulo akon luha. Indi ko mapunggan ang akon pag-urahab. Gulpi ko gikup-an si Tatay nga puno na sang iya nga dugo. “Tay! Ano man ni man!” Indi ko bal-an kung ano akon himuon. Nakita ko ang iya pag-ngirit sa akon pero wala na. Wala man lang sang biskan isa ka hinambalan halin sa iya. Ang akon lang nabatian kay ang paglagas niya sa iya nga ginhawa.

Indi ko bal-an kung ano na ko kadugay nagakupo kay Tatay. “Ano ang natabo?” Nabatian ko nga may namangkot, pero wala ko sang kakusog para magsabat. Ara lang kay Tatay akon hunahuna. “Istraping, Kap. Mga rebelde duman. Gikuha ang mga bibe kag pati amon gamit. Nagpalag si Tatay kay pati kwarta nga para sa pag-eskwela ni Nene ila kuhaon.” Bal-an ko nga si Manong ang nagsabat. Gakurog iya tingog. Mas nadugangan akon kasubo. Gusto ko magmaoy. Gusto ko patyon ang mga naghimo sini kay Tatay. Gusto ko magbalos. Gusto ko. Gusto ko gid. Abi ko ubos na akon luha, pero ara pa gali gihapon. Gawawaw ko samtang ginakuha na nila si Tatay sa akon mga gakos. Indi ko kapati nga wala na akon tatay. Gisundan ko sila asta sa gawas sang amon papag. Nakita ko nga damo na ang tawo sa taramnan.

Nagpungko ko sa kahon kag gitangla ang langit. Nagbalik na ang bulan. Wala na ang madamol nga panganod. “Ngaa bilog ka? Naggarawas ang mga buang?” Nagkadlaw ko sang kusog-kusog nga akon lang tingog ang mabatian sa palibot. Gintulok ko sang kalain ang masanag nga bulan. “Sala mo gid ini tanan.”