By Mariz Leona (Fiction)

Nagtimpla si Buday sang three-in-one nga kape, kag dala ang mainit-init pa nga baso, naggawas siya sa balay. Nakayuhom siya sang makita ang malimpyo nga ugsaran. Nabatyagan niya gid ang pagpalangga sa iya sang iya pamilya. Sa kalipay sang mga ini tungod kay gabusong duman siya, daw indi siya pagpaubrahon. Aga pa nagbugtaw ang iya bana, kag bag-o ini naglakat sa uma, nagdegamo anay kag ginsugo ang mga bata nga manilhig sa sulod kag gawas sang balay. Ang mga bata nagtuman man sa ila amay, kag wala na nagpaasikaso kay Buday. Nagmato-mato ang mga ini pamahaw, ligo, ilis, kag lakat sa eskwelahan.

“Day, ano ginangirit-ngirit mo da?” singgit ni Ising nga ara sa karsada. Padulong ini sa uma kay nakakalo sang lapad kag laba ang pako sang bayo.

“Buntis duman ko, mare!” sabat ni Buday nga nagakadlaw.

“Ay abaw! Tani laki dun ina,” singgit liwat ni Ising nga nagakadlaw man.

“Biskan ano ihatag sang Ginoo a. Ti daw naadlawan kaw haw?”

“Ay, gipauna ko na si Janjan sa uma, mare, kay giatake duman ka hapo si pare mo Berto kagina.”

“O? Ti kumusta na siya?”

“Maayo-ayo duman a. Mayad kay my inheler pa siya nga nabilin. Salamat gid sa Ginoo.”

“Baw! Maayo gid ang Ginoo, mare. Wala gid kita ginapabay-an nga mga imol.”

“Amo man gani, mare, a. Ti maamat-amat ko lakat kay buslan ko pa si Janjan didto kay may klase pa to siya.”

“Sige, mare. Adlaw na ni o.”

Wala ginlubayan ni Buday ka iya panan-aw si Ising. “Kaluoy gid ka sitwasyon ni mare a. Tani makagradwet na si Janjanpara makalahutay man sila sa kapigaduhon.”

Nakakadlaw si Buday sa iya ginhambal kay naisip niya nga pigado man gani gali ang iya kaugalingon nga pamilya, ugaling lang, tungod sa kapisan kag pagpalangga sa ila sang iya bana, indi gid sila mawad-an sang karan-on, kag kasarang man sila sang ginagmay nga luho, pareho sang three-in-one nga kape imbes nga nitib.

Natunga-tunga na ni Buday ang iya nga kape sang mag-agi ang isa niya pa ka kumare nga si Teri. Gapudagpudag ini ka lakat sa dalan. “Ter!” tawag niya.“Daw gadali-dali ka gid haw? Diin ka makadto?”

Nagpundo si Teri kag nagbalikid sa iya. “Baw, Day! Dose daw ang naggawas sa lasto. Nagdaog takon!” Pirti ka lapad ang ngirit ni Teri, kag nagaalsa-alsa ang lawas sini samtang nagahambal.

“Ay kanami e no?” hambal ni Buday.“Ti pila gitaya mo?”

“Dyes lang man a, tama lang makaguruginhawa kami sang pila ka adlaw. Kuhaon ko gani subong akon daog. Kag mataya ko liwat. Basi gusto mo magpadala?”

“Ay, indi lang, Ter, a,” sabat ni Buday. “Wala man ko sang number.”

“A ti sige,” hambal ni Teri. “Pangamuyoa na lang e nga madaog ko.”

Nagkadlaw ang magkumare, kag nagpadayon ka lakat si Teri.

Ang matuod, nasayangan si Buday magtaya kay wala man kasiguraduhan nga magdaog siya. Imbes nga may kwarta na siya pangbakal sang sud-an, basi madula pa.

* * *

Natulugan na ila kabataan, pero si Buday kag Onyok gaistoryahanay pa sa ila higdaan.

“Nagbakal bala harbester si Panoy, Day,” hambal ni Onyok samtang ginahimashimas ang tiyan ni Buday.

“Ano na, Nyok?” pamangkot ni Buday.

“Nang daw triser bala haw.”

“O? Ti maayo e. Pwede ta ka libor sa iya treser.”

“Daw duha o tatlo lang man pwede kaobra didto, Day.”

“Kalain e. Gamay lang makaobra.”

“Ang kalain pa, Day, kay indi na kinanglan sang manuggarab kay ang harbester na mismo ang manggarab kag diretso na triser.”

“Baw! Ti paano na na ya ang mga manuggarab diri sa aton hay?” Nagakurog ang tingog ni Buday.

“Amo man gani, Day. Pero isa lang man kabilog iya harbester a. Pangamuyoon ta lang nga indi magdamo.” Malas-ay nga nagkadlaw si Onyok.

“Amo lang gid na aton mahimo, Nyok, kay imol ta,” Wala napunggan ni Buday ang pagtulo sang iya mga luha. Amo gid ni siya basta gabusong. Daw kadali lang sa iya magkabalaka.

Nagkadlaw si Onyok. “Naano ka, Day? Indi maghibi a. Maglaw-ay na aton bata.” Gikup-an sini ang asawa. “May kaluoy man ang Diyos.”

* * *

Malipayon nga nagpauli si Buday. Halin siya sa health center sang barangay, nagpatsek-ap, kag hambal sang midwife, mayad daw ang kondisyon sang bata sa sulod sang iya tiyan. Tama lang ang kadakoon kag heartbeat sini sa edad sini nga anom ka bulan. Pag-abot ni Buday sa ila balay, natingala siya sang nakit-an ang bana. Udto pa lang, pero nagpauli na ini. Hapon o sirom na ini kalabanan gaabot halin sa ubra.

“Aga ka pa, Nyok, haw?” pamangkot ni Buday.

“Wala na kami gararabon, Day,” sabat ni Onyok.“Gikuha ni Panoy.”

“Ha? Ngaa man? Abi ko isa lang kabilog iya harbester?”

“Tatlo dun iya harbester, Day. Ang mga manugpagarab didto na sa iya gakadto kay mas barato kag mas dasig ang makina.”

“Baw! Ti paano na taton nga mga imol sini? Paano na ya ang mga tawo diri nga panguma lang ang pangabuhian?” Nagtulo ang luha ni Buday.

“Indi maghibi, Day, a. May mga uma pa man nga nakontrata na nga daan namon.” Gipiripikpik ni Onyok ang likod sang asawa.

“Subong e. Paano na sa sunod nga tighararbes?”

“Indi anay pag-isipa na a. Ang importante may ara pa subong.”

Gintrapohan ni Buday sang iya kamot ang iya guya, apang wala nag-untat ka tulo ang iya mga luha.

* * *

Nagapungko si Buday kag Onyoksa isa ka laba nga bangko sa ila ugsaran. Gakungkong si Buday sang laki nga lapsag, kag ginaulit ini ni Onyok.“Baw, Day! Kaitsura ko gid si Junior,” masadya nga hambal ni Onyok.

Nagngirit lang si Buday sa gihambal sang iya bana. Pila na ka adlaw nga ara lang si Onyok sa ila balay. Wala ini sang gararabon maski tighararbes subong.

“Day,” hambal ni Onyok dugay-dugay, “bwas makadto ko sa Montilla. Mamulot ko ka aprikan didto.”

“Ha?” Naalarma si Buday. “Daw delikado man na, Nyok.”

“Indi a. Maupod man ko anday Pare Berto kag Mare Ising. Kapila na sila kapamulot didto.”

“Basi madakpan bala kamo ka tag-iya haw kag pusilon kamo.”

“Baw a,” Nagkadlaw si Onyok. “Grabe man tana imo imahinasyon, Day. Didto lang man kami lapit sa area nga ginadyutihan ni Janjan.”

Parehas anday Buday kag Onyok, naapektohan man sang harbester ang pangabuhi nanday Ising kag Berto. Napilitan nga mag-untat sang eskwela ang bata sang mga ini nga si Janjan kag nagsulod na lang nga gwardiya sa isa ka dako nga kompanya sang aprikan.

“Yadi pa ang mainkam ko, Day,” siling ni Onyok, “pangbalon sang mga bata kag pangdugang sang gatas ni Junior.”

Maski gakabalaka siya, indi pwede punggan ni Buday ang iya bana. “Ikaw bahala, Nyok, e. Basta halong lang gid kamo.”

* * *

Naadlawan bugtaw si Buday kay nagpulaw siya ka bantay kay Junior. Pagbangon niya, nakalakat na si Onyok kag ang iya nagaereskwela nga kabataan. Ginbilin niya sa higdaan ang katulog nga si Junior kag nagkadto sa banggerahan.

Nagkuha siya sang baso nga sartin, kag iya ini ginsudlan sang ininit halin sa termos. Ginbutangan niya ang ininit sang nitib nga kape, kag ginsipot ang bilin nga kalamay sa surudlan. Pagtilaw niya sang kape, napaitan siya. Nahandum niya gulpi nga daad may three-in-one sila. Apang kabalo siya nga indi niya mapasulabi ang kape sa iban nila nga garastusan. Para na lang magturutam-is pa ang kape, ginbubo niya ang iban sini sa surudlan sang kalamay, ginlino ang surudlan, kag ginbalik ang kape sa baso.

Ginhigop niya ang kape sa ila ugsaran. Nag-agi si Teri sa iya atubangan. Gintawag niya ini. “Diin ka makadto?”

Nagpundo si Teri. “Didto sa manuglasto, Day, mataya.”

“Ano imo numero?”

“Sebenti-to, edad ni nanay ko. Lapit na bi iya bertdey. Gusto mo magsabay?”

Nagkadlaw si Buday. “Aw, indi a. Wala man ko inugtaya.”

“A ti sige,” siling ni Teri. “Madiretso anay ko kay manamog pa ko baboy pagkatapos taya.”

“Sige, Ter, a. Tani magdaog ka.”

Samtang ginalantaw ni Buday si Teri, daw indi siya mahimtang. May ara siya dapat ubrahon. Nagalakat na ang babaye palayo sa iya, apang bag-o ini madula sa iya panan-aw, gintawag niya ini balik. “Sakopa na lang ko, Ter!” singgit niya.

Nagpalapit balik si Teri, nakabuka gamay ang baba, indi makapati nga mataya man sa lasto si Buday.

“May ara gali ko didto dyes nga pwede itaya,” siling ni Buday. “Kwaon ko anay. Dali lang ha.”

“Masabay ka sa akon number?”

“Indi. Tay-an ko ang bertdey ni Junior.”

Nagdali-dali sulod si Buday sa ila balay kag nagkuha kwarta. Pagbalik niya sa ugsaran, ginduhol niya dayon ang duha ka singko kay Teri. “Palihog lang gid, Ter, ha. Indi bi ko kagawas subong kay tulog pa si Junior.”

“Wala kaso, Day, a,” siling ni Teri. “Buligi lang ko pangamuyo nga isa sa aton magdaog.”

Paghalin ni Teri kag pagkaubos ni Buday sang iya kape, amo man naghibi si Junior. Dali-dali niya ini nga ginkadtuan kag ginhakwat. “Baw, bugtaw na gali ang gwapo?” siling ni Buday, kag iya ginhalukan ang bata.