By Nal Andrea Jalando-on

(Ang nauna nga bersyon sang sugilanon nga ini nakadaug sang ikaduha nga padya sa Jimmy Y. Balacuit Literary Awards nga gihatag sa 2016 Iligan National Writers Workshop.)

Subong na ang ulihi nga adlaw nga magaistambay si Lester Manansala sa KCC Mall of Marbel para magtan-aw sa mga bata nga babae. Sa sulod sang dose na ka tuig, amo ini ang iya naandan nga himuon kada Sabado sang hapon. Halin sa hardware store nga iya ginaubrahan, ginalakat niya ang tatlo ka bloke pakadto sa mall para magtinir sing mga duha ka oras sa arcade sini, magpungko lapit sa mga slot machine, kag mag-tan-aw sa mga nene nga nagahampang. Kung may ara siya makit-an nga iya makursonadahan, ginasundan niya ang tanan sini nga hulag. Kung magsaylo ang bata sa sunod naman nga mahampangan, halong man nga magsunod-sunod si Lester para indi siya mahalata sang manugbantay sini. Madugay niya na ini ginahimo kag ginalikawan niya nga maistorya ang ginikanan sang mga bata, pero samtang nagaagi ang mga tinuig, mas nagadako ang posibilidad nga madakpan siya. Delikado ini nga pamaagi sang pagpaumpaw sang iya luyag, kag makasiling siya nga wala sang tao nga yara sa tama nga pinsar ang magabuhat sini. “Last na gid ni,” hambal niya liwat sa iya kaugalingon.

Dugay na nagaistar ang iya ginikanan upod ang iya manghod nga babae sa iban nga pungsod, halos parehas lang kalawig nga panahon sang gin-umpisahan niya ang iya naandan nga himuon. Sang nagligad nga bulan, nakabaton siya sang email halin sa iya utod nga nagasiling nga buntis ini. “It’s a girl!” sulat sini, kag nagkurog siya sang ginbasa niya ang tatlo ka pinulong. May ara na siya nagakaigo nga rason para bayaan ang Koronadal kag mag-upod sa iya pamilya abroad. Mangin tiyo na siya sa isa ka gwapa nga hinablos, kag kinahanglan nga ara siya didto para masundan ini sa iya pagdako. Luyag niya mauyatan ini samtang lapsag pa, mabatyagan ang kahumok sang iya panit, simhuton ang kahamot sang iya ginhawa, kag halukan ang iya guya.

Paghalin niya sa ubra, ginlakat niya sa katapusan nga bes ang walo ka minuto pakadto sa iya kalipay samtang ginahuna-huna ang mga bata nga iya gin-obserbahan sa sobra na isa ka dekada nga kasadya. Pinakapaborito niya gid ang sais anyos nga si Marielle, nga nakilala niya sang nangligad na nga tatlo ka tuig.

Pinasahi gid si Marielle. Upod sini ang iya pabaya nga tatay sang naglagaw sa mall sang bakasyon. Ginabilin lang sini si Marielle sa arcade kag gadiretso na sa bingohan. Ginpasalamatan niya kag ginpanginyawatan ang higayon nga makaupod ang isa ka matahom kag nagaisahanon nga bata. Wala siya kabalo kung masarangan niya nga indi ini pagtandugon. Maathag kaayo nga maayo ang pagpadako sa bata, pero wala ini ginpaandaman nga likawan ang pag-istorya sa mga estranghero. Hinay-hinay niya ini nga ginpalapitan, kag nakuha niya dayon ang pangalan sini. Pagligad sang isa ka oras, nangin mahirop na sila nga mag-abyan. Sa nagsunod nga mga semana, natun-an na ni Marielle nga isyagit ang pangalan ni Lester kung luyag niya nga hakwaton siya para makasakay sa carousel. Sin-o naman si Lester nga indian ang bata? Pirti ka cute sang iya pag-ingos. Kung maggutok na ang lugar, kaptan dayon ni Marielle and kamot niya, kag kung kaisa mag-ayo ini nga magsakay sa iya abaga. Sang primero, wala nakahanda si Lester. Pagkatapos sadto, nanigurado na siya nga magdala sang tissue kung ingkaso nga indi niya liwat mapunggan ang kaugalingon sa pagpautwas.

Duha ka bulan pa nga nagpadayon ang ila suod nga pag-abyanay. Ginatawag na siya ni Marielle nga “Tito,” kag nagapalangurog ang lawas ni Lester kada bati niya sang matingil kag makapagiyan nga tingog ni Marielle. Pero ang tanan nga butang may katapusan, kag nag-untat ang ila pagkitaay sang nag-umpisa na ang klase. Nagayuhom si Lester sang nadumduman niya ang pinakaulihi nga adlaw sang ila pag-updanay. Nabudlayan si Marielle sa paghampang sang Whack the Mole tungod maluya ang iya paglampos, kag nagapabilin nga nagatindog ang mga mole bisan kapila na niya ini ginhampak. Nalingaw si Lester sa pagtan-aw sa iritado nga pagkapot sang bata sa madamol kag matig-a nga kalaptan sang martilyo, kag luyag niya nga mabatian ang hirihi sini sang isa pa ka bes. Ginkuha niya ang martilyo sa gamay kag inosente nga kamot ni Marielle. Sang nakuha na ini ni Lester, ginkaptan sang bata ang iya kamot sing mahugot.

“Yel, dapat mas hugot ang pagkapot mo. Lantawa bala ko. Kusga man ang paglampos mo,” mapinalanggaon nga hambal ni Lester bag-o niya ginpakita kung paano ini gamiton sang tama. Nagakakibot si Marielle kada lampos ni Lester, kag nagapun-ot ang iya dughan kada siagit sang bata. Sang tapos na sila hampang, nakapoy na sila sagad kadlaw kag nagtudok ang imahe ni Marielle, nagahapo kag nagangirit, sa iya hunahuna.

Sang nagahilapit na siya sa entrada sang mall, naghapit anay siya sa tindahan sa atubangan sini. Kinahanglan niya gid ang madamo nga tissue karon.

Pagkatapos bakal, nagsulod siya sa mall samtang ginadumdum ang iban pa nga mga bata nga babae nga nakasalamo niya sang una. Madamo sa ila ang wala niya nakilal-an ang pangalan kag kaisa niya lang nakit-an, pero madumduman niya gid sila tanan—atong bata nga nagapirot ang isa ka mata nga nag-ubos sang tanan niya nga token para makahampang sang House of the Dead 2 (sang ulihi, naka-high score gid man ini), atong tsinita nga nagakiriwi ang unto kag libagon magkanta sang “On The Wings of Love” sa karaoke, atong magahod kag tambok nga bata nga waay patay pamuyayaw sa iya mga kaaway sa Tekken 5, kag madamo pa nga iban. Ang kada isa sa ila may ara mga pinasahi nga kinaiya nga nagpainteres kay Lester, kag mahidlawan niya gid sila tanan.

Pag-abot niya sa World of Fun, nagbakal siya sang isa ka dosena nga token kag nagyuhom sa kahero. Nakabalo ang tanan nga nagaubra didto nga pirmi na si Lester gabisita sa arcade kag wala gid nila nahunahunaan nga lain ang rason kung ngaa nagatambay siya upod sa mga bata. Nagpungko siya sa iya paborito nga pwesto lapit sa slot machine. Didto niya pa lang natalupangdan nga may bag-o na nga atraksyon sa tupad niya. Isa ka flat-screen TV nga may ara duha ka dako nga speaker sa idalom sini, kag may nagahampang nga bata nga babae. Mga onse anyos pa lang ini, manubo ang buhok, kag ginabalabad ang kamot para maigo ang sensor sang hampang. Amo siguro ni ang Kinect nga ginaisturyahan sadto sang iya mga kaupod sa trabaho.

Wala magdugay, nakuha gid man sini ang sensor kag ginpili sini ang isa ka kanta ni Justin Bieber. Sang nagtukar na ang musika, nagsugod man ini sunod sa kung ano ang ginasaot sang mga virtual character sa screen. Nalingaw dayon si Lester sa paglantaw sa iya kay amo ini ang pinakauna niya nga bes nga makita kung paano hampangan ang Kinect. Halos kabisado na sang bata ang choreography kag steps sang nagasaot sa TV, kag nakadayaw gid siya. Ginsundan niya ang hulag sang gamay sini nga hawak kag amat-amat nga ginpasaka ang iya panan-aw sa mahumok nga paglayab-layab sang iya manubo nga buhok. Nagaumpisa na magbalhas ang agtang sang bata, pero dako gihapon ang ngirit sini. Nabudlayan magtulon si Lester, kag nagmala ang iya baba. Wala niya natalupangdan nga nagaduyog-duyog na ang iya tiil, kag ginpahid niya sa pantalon ang kamot niya nga nagaumpisa na nga magbasa.

Kung wala lang siya nagpalagyo, siya tani ang ginatulok niya subong.

Kag sa paghuna-huna sadto, natiphag ang iya mga pader kag ginpabay-an ang iya kaugalingon nga malumos sa mga handumanan nga gintinguhaan niya languyon sa nagligad nga dose na ka tuig, ginpaningkamutan nga mabatuan, malandas. Amat-amat siya nga ginlam-od sang mga huna-huna tuhoy kay Mara.

Diesesiete anyos si Mara Salcedo sang una niya nakilala. Isa ini ka first year student nga nagakuha sang nursing. Ayhan gindala gid sang kamalasan ang pagkitanay nila sa library sang Notre Dame of Marbel University, kag mas malas pa gid kay ginakaptan sini ang libro nga dugay na daad gusto hulamon ni Lester. Siya ang nagbukas sang pag-istoryahanay kay luyag niya kuhaon ang libro nga ara sa kamot sini, kag wala niya nahibaluan nga makuha niya man pati ang babae. Nag-umpisa sila maghigugmaanay kay naluyagan nila ang isip kag lawas sang isa kag isa. Makasiling gid si Lester nga mas maalam si Mara kung ikumpara sa iya mga miga, pero tanga man siya: wala siya nagduha-duha nga ihatag ang kaugalingon kay Lester.

Madamo na nga karelasyon ang naagihan ni Lester sang ara siya sa high school. Sadto, ang mga babae ang nagalagas sa iya. Subong, nanibag-o siya kay siya naman ang nagalagas sa babae. Wala man nagareklamo si Mara: pinakauna siya nga migo sini kag nanamian man ini sa mga pag-angga ni Lester. Tuyo nila nga hingabon ang ila paghigugmaanay tungod istrikto ang ginikanan ni Mara kag suplada ang iloy ni Lester. Apang samtang nagaagi ang mga inadlaw, nag-amat-amat gamay ang antad sa tunga nila samtang dungan sila nagalakat sa mga alagyan sang ila eskwelahan. Wala magdugay, nagakaptanay na sila sang kamot sa kada tion nga mag-upod sila, kag bangod gamay lang ang unibersidad, madamo dayon ang nakatalupangud nga si Manansala halin sa College of Business nagapaayon-ayon sa hipuson nga si Salcedo sang College of Liberal Arts.

Kung makation sila, patiid nga ginapasulod ni Mara si Lester sa dormitory sini nga ekslusibo lang sa mga babayi, kag didto gitam-idan nila ang isa kag isa sa una kag ikaduha nga bes kag tubtob malimtan na nila kung ikapila. Paghuman sang pila ka bulan, nadayag na ini sa landlady pero napahipos man siya pagkatapos hatagan ni Lester sang kwarta halin sa iya dako nga allowance. Nagpati gid sila nga matuod ang ila paghigugmaanay, kag bilang mga pamatan-on, ginpakita nila ini paagi sa ila pag-anggaanay, kung diin nakabatyag sila sing dako nga kaayawan. Nagpadayon pa ini sang tunga ka tuig. Ginabuligan sila sang ila mga abyan sa paghimo sang excuse letter sa kada bes nga indi sila makasulod sa klase bangod sa ila mga kailibgon. Pero ang mga patago nga pagbisita ni Lester sa dormitoryo nag-untat sang nag-untat man sa pag-abot ang binulan nga bisita ni Mara.

Isa lamang ka pregnancy test ang kinahanglan para mawasdak ang tanan nga handum kag plano ni Lester, samtang inosente nga yuhom ang yara sa hitsura ni Mara sang nahibaluan niya nga nagabusong siya.

“Ma-imagine mo bala, Les? Makuha daad sang bata ta ang mata mo. Amo gid na ang nakapahulog sa akon sa imo!” hambal ni Mara. Ang kaugalingon sini nga mata nagsanag tungod sa mga luha nga nag-awas sa huna-huna nga mag-umpisa siya sang pamilya kaupod sa lalake nga nagpahulog sang iya balatyagon.

“Mar, isipa anay,” pakitluoy ni Lester. “Gaeskwela pa ta ya. Sunod ta na lang na istoryahan ang pamilya-pamilya bi. Ipa-abort ta na. May kilala si mama nga taga-Barrio 8 nga manughilot.” Dean’s lister siya kag ginpromisa sang iya ginikanan nga palakton siya sa abroad kung makatapos siya nga magna cum laude sa business administration. Indi niya pwede gub-on ang mga nakaplano na nga daan sa iya kabuhi tungod lang sini.

“Ipa-abort?” sabat ni Mara. “Buang ka eh! Bata ta ni, Les. Indi ta ni pwede pabay-an. Istoryahan ta ni sang maayo, please.”

Pero wala namati si Lester. Ano ayhan ang isipon sang tanan? “Sayang sa imo!” “Nan, kay wala mo gid napunggan kailibgon mo!” “Te, namit pa bala?”

Ginhimo niya kung ano ang pwede mahimo sang isa ka matalaw kag nagatalang nga dise-otso anyos nga pamatan-on: ginbayaan niya ang iya nobya. Nagsaylo siya sa Davao kag ginbiyaan ang iya gindakuan nga siudad kag gin-utod ang komunikasyon nila ni Mara Salcedo.

Matawhay ang iya nahauna nga binulan sa Davao. Gintinguhaan niya nga kalimtan ang iya mga sayop nga nahimo, ang isa ka bata pa nga iloy kag ang nagatubo nga lapsag sa tiyan sini. Ang mga inadlaw nga nag-agi gingamit niya sa tuduk nga pagtuon, kag nakasulod siya sa dean’s list sang Philippine Women’s College. Pagligad sang tion, nangin bahin siya sang mga may sarang kag sosyalero nga mga estudyante sang kolehiyo, kag nalingaw siya nga makaupod sila. Siudad man gid ang Koronadal kung isipon, pero naga-untat ang nightlife pagligad sang alas-dose sa tungang-gab-i, kag kung luyag pa niya magpatuyang, imposible na. Halin sa gamay nga banwa nga iya gindak-an, natupa si Lester sa Davao kung diin nadula ang mga bituon sa kalangitan bangod nahulog ang mga ini tanan sa duta sang siudad. Nahibaluan niya nga yara didto ang matuod kag sahi sang pagkinabuhi nga ginahandum niya: sa subong kag tubtob sa wala katapusan nga kalipay nga mahatag sang siudad.

Pero sang nagsunod nga mga binulan, nakabaton siya sang sulat halin sa babae nga gintinguhaan niya na nga kalimtan, halin sa lugar nga ginakahuya pa niya tawgon nga siudad. Sa sulod, nakasulat ang update sa kabuhi ni Mara. Nag-untat na ini sa pag-eskwela sang nagbusong ini kag ara lang subong sa balay para maatipan ang tatlo ka manghod. Luyag gid tani ni Mara tapuson ang semester bag-o mag-untat, pero wala na sini naagwanta ang pagyaguta halin sa mga kabutho kag maestro. Ginpalabi niya pa nga atipanon ang ila bata sang sa mag-ugtas sa mga tao nga ginamulay ang iya kalipay. Huo, isahanon lang ini nga nagapanikasog pero nasarangan man sini, kag bag-o gintapos ang sulat, namangkot ini kung may plano si Lester nga magbisita liwat sa Koronadal. Kaisa lang ginbasa ni Lester ang sulat bag-o ini ginkumos kag ginsunog, kag nangamuyo siya nga tani wala na sang dugang pa nga sulat siya nga mabaton halin sa babae.

Pagligad sang tatlo lang ka semana, ginduholan naman siya sang iya landlady sing isa ka sobre nga nasilyohan sang heart nga sticker. Pagkatapos makumpirma nga halin ini kay Mara, ginhaboy niya dayon kag wala man lang ginbuksan. Kung luyag sang isa ka tao nga makalimot, kinahanglan nga likawan niya magbukas sang mga pwertahan nga magdul-ong sa iya sa mga handumanan sang nagligad, kag ang pag-abri sang sobre ni Mara kaangay lang sa pagwasak sa pader nga ginpatindog niya para mapain ang malain nga mga huna-huna. Nagpadayon ini nga hitabo sa nagsunod nga mga bulan: nagapadala gihapon si Mara sang sulat, kag ginahaboy dayon ni Lester ang mga ini.

Sang ikapito nga bulan, natingala siya sang ginduhol sang landlady ang isa ka dako nga pakete. Wala niya napunggan ang iya pagkamabinusision. Pagkatapos niya pasalamat sa landlady nagdiretso siya sa kwarto kag dalidali nga ginbukad ang pakete, kag naatubangnan siya sang lapad kag nagaputi-puti nga papel. Resulta sang ultrasound. Gin-alsa niya sa suga ang papel, kag didto, nakita niya ang dagway sang bata—ang iya bata—nga ginakup-an ang kaugalingon. Nakakadto ang iya panan-aw sa pirti ka pink nga papel nga nakadikit sa idalom sang ultrasound, kung sa diin nakasulat ang dako kag makapasuka nga: IT’S A GIRL!

May ara nakaimpon nga sobre sa pakete, kag gintugutan ni Lester ang kaugalingon nga basahon ini. Sa sulod, ginsulat ni Mara ang kinaandan nga “Okay lang kami ni baby” kag nag-istorya ini tuhoy sa kabuhi sini. Nadula na daw ang pagsuka-suka sini sa kaagahon pero nagaumpisa na hinay ang hulag tungod sa kabug-at sang bata. “Pirme niya tana ko ginasipa. Hulagan kaayo bata ta, Les!” mawilihon sini nga ginsulat. Pinadali ginbasa ni Lester ang nabilin sa sulat asta nga naabot niya ang mga katapusan nga mga linya: “Pauli ka man bala diri sa Koronadal kung may free time ka. Miss ta na ka, kag bal-an ko nga miss ka man ni baby. Bisitaha ko diri sa amon para makapili na ta sang pangalan niya! Kaya ko pa ni kay ara pa siya sa tiyan ko, pero mabudlayan na ko kung nakagwas na siya. Lester, pauli ka na please? Love, Mara.”

Hindi niya pwede pahinaon ang iya kakusog kag makig-ugyon. Naguba ang kabuhi ni Mara kay luyag lang sini nga may yara makibuylog. Natak-an na si Lester sa babae kag sa sapat nga sige tubo sa tiyan sini. Nakabuhat na si Lester sing maayo nga kabuhi sa Davao kag may mabakud nga posisyon sa sosyodad kag ginadayaw sang iya mga katubotubo. Sa Koronadal, makilala lang siya nga isa ka soltero nga amay, nagpabuntis sa anak sang nagapangabudlay nga mangunguma. Gintipon niya ang pakete, gintan-aw ini sa katapusan nga tion, ginhaboy, kag ginsikway ang mga responsibilidad nga ginhigot sa iya bisan indi niya gingusto. Halin sadto, wala na nakabaton si Lester sang sulat halin kay Mara.

Pag-agi sang duha ka semana, nakabaton siya sang text sa iya suod nga abyan sa Koronadal nga nagasiling nga si Mara—ang matahum kag inosente nga si Mara—nagbitay sa kwarto gamit ang paha sang amay, kag napatay man ang lapsag sa taguangkan sini.

Dose na ka tuig ang nag-agi halin sang napatay si Mara upod sa bata nila nga wala man lang napangalanan, kag wala nakabulig ang kalabaon sang tion para mabulong ang kasakit nga gindulot sing iya paghinulsol. Ginpili niya nga indi magpa-abroad kag magpauli sa Koronadal sang natapos niya ang kolehiyo nga wala sang honors. Nakapangita siya trabaho subong cashier sa baligyaan sang hardware bisan pa nga gamay lang ang sweldo sa iya. Pwede man taad siya makaubra sa duog nga magamit niya ang iya tinun-an, pero mangin maayo kag hayahay ang iya pangabuhi kung himuon niya ato—isa ka butang nga indi mangindapat sa iya pagkatapos niya patumbayaan ang kabuhi sang iban.

Nangin indi mapuslanon kag kagaskas ang kwarta sa iya sang nag-agi ang mga tinuig. Ang gamay nga kwarta nga yara sa iya gingamit niya lang para sa iya kinahanglanon. Kapila na gintinguhaan sang iya ginikanan nga dal-on siya abroad, pero natak-an na sila sa mga pagpang-indi ni Lester. Naghalin na lang sila kag ginbilin ang balay sa iya. Kung magka-extra siya, ginagamit niya ang kwarta pangbakal sang mga bulak para kay Mara kag sa ila bata. Pangalanan niya daad ini nga Sam. Sang umpisa, gintrato niya nga ritwal sang pagpasaylo ang pagbisita sa ila mga lulubngan, nga daad makatuon siya nga patawaron ang iya kaugalingon sa mga sala nga nahimo sang nagligad. Pero bisan ano niya pa ini ka liwat, indi makapalugpay sa mga patay ang mga bulak, kag labi na gid nga indi ini makapaumpaw sa mga nagakasubo nga buhi. Ano pa ang pulos sa pagbisita sa ila sing regular kung ang patay magapabilin nga patay?

Gani si Lester, buhi kag nagakibo ang tagipusuon, nagdesisyon nga gamiton ang iya libre nga oras para makaupod ang nagakabuhi man nga kabataan samtang nagadagyang ang mga ini sa kalingawan. Kung makakita siya sang bata nga babae nga nagakadlaw sa iya pagpaningkamot para makakuha sang halampangan sa crane machine, mahunahuna niya si Sam nga ginahimo man ato. Madumduman man ni Lester ang iya bata sang nakita niya ang yara sa grade school nga babae nga nakasalapid ang buhok nga naghampang sa Dance Dance Revo. Kung ara pa si Sam subong, kabalo man daad to siya magsaot. Ginalikawan niya ang mga slot machine: ang mabuot niya nga bata indi gid maggastos sing kwarta sini para dira. Sa kabuhi sang iban, sa mga ngirit sang mga bataon nga estranghero, nagapadayon nga mabuhi ang iya bata.

Samtang ginatan-aw niya ang gwapa nga babae nga may manubo nga buhok nga ginasunod ang saot sa monitor sang Just Dance, nabatyagan niya ang ginakinahanglan nga kasakit sa paglimot, kag nagbilin ini sang kahapdi sa iya dughan. Padayon siya nga nagtulok, nawili, kag gamit ang isa niya nga kamot, ginkuot ang tissue halin sa iya bag kag gintrapohan ang iya mga luha.